Altijd in beweging: vogels in het IJsselmeergebied

Wat komt de kleine zwaan hier doen? Eten en uitrusten. Aansterken dus, zodat hij in maart weer naar zijn broedgebied in het noorden van Scandinavië kan vliegen. Rijkswaterstaat is als beheerder van de Natura 2000-gebieden in het IJsselmeergebied verantwoordelijk voor de bescherming van deze en andere soorten. Wat komt daarbij kijken?

Unieke dataverzameling

Het gaat niet goed met de meeste vogelsoorten in het IJsselmeergebied: de aantallen blijven achter. Dat is de belangrijkste conclusie van een recent opgeleverd rapport over de zes Natura 2000-gebieden in dit gebied. Voor het eerst zijn alle beschikbare vogeldata over een periode tot wel 40 jaar lang bij elkaar gebracht en geanalyseerd. De vogeltellingen zijn uitgevoerd door Rijkswaterstaat, Sovon Vogelonderzoek Nederland en Omgevingsdienst Flevoland & Gooi en Vechtstreek (in opdracht van provincie Flevoland).

Ruud Cuperus, adviseur programma waterkwaliteit en natuur bij Rijkswaterstaat, was de opdrachtgever voor dit onderzoek. 'De data zijn jarenlang verzameld door dezelfde mensen, die maandelijks dezelfde route vliegen of varen. Zij kennen het gebied en de soorten die hier verblijven op hun duimpje.'

Vogeltellen in de praktijk

Rond de 15^e van iedere maand varen Arend Dekker en Jan-Dirk Pater, toezichthouders van de Omgevingsdienst Flevoland & Gooi en Vechtstreek, hun vaste route door de randmeren van het IJsselmeergebied. Pater: 'We varen met dezelfde mensen dezelfde route. Onderweg doen we een zogenaamde trendtelling. Het gaat ons niet om die ene vogel meer of minder, maar om het grote plaatje: zitten er 10, 100 of 1000 vogels?'

Zonder dat complete plaatje, zou je denken dat ze helemaal verdwenen zijn

'Doordat we dit voor alle randmeren van het IJsselmeergebied doen, houden we goed zicht op de vogels', vult Dekker aan. 'Laatst kwam ik op mijn telronde geen krakeenden tegen, terwijl die er wel altijd zitten. In ons systeem zag ik daarna dat ze in een aangrenzend gebied wel geteld waren, terwijl ze daar normaal nooit zitten. Waarschijnlijk hebben ze vanwege onrust een andere plaats opgezocht. Zonder dat complete plaatje, zou je denken dat ze helemaal verdwenen waren.'

Een gespreid bedje

De conclusie uit het rapport is slecht nieuws, want de aanwezigheid van vogels kan veel zeggen over de ecologische balans in een gebied. Rijkswaterstaat is als beheerder verantwoordelijk voor het realiseren van die balans en het beschermen van de vogels in de zes Natura 2000-gebieden van het IJsselmeergebied. Samen met de IJsselmeerprovincies (bevoegd gezag) neemt Rijkswaterstaat maatregelen om het gebied zo aantrekkelijk mogelijk te maken voor de beschermde planten en dieren, zoals de kleine zwaan.

Cuperus: 'Als de kleine zwaan in Nederland is, doet deze vogel de hele dag niets anders dan eten en rusten. Sterken ze niet genoeg aan, dan overleven ze de reis terug naar hun broedgebied niet. Aan ons de taak om te zorgen voor een gespreid bedje. Dat betekent dat we zorgen voor een geschikt waterpeil, zodat de zwanen met hun bek bij de wortels kunnen, en voldoende eten. Daarnaast creëren we in de wintermaanden zo veel mogelijk rustgebied waarin geen recreatie is toegestaan.'

Sterk verbeterde waterkwaliteit

Maar wat goed is voor de ene soort, is dat niet per se voor de andere. Zo is de waterkwaliteit van het IJsselmeer sterk verbeterd ten opzichte van 10 jaar geleden. 'Je kunt op sommige stukken wel 2 meter diep kijken, dat was jaren geleden echt niet zo', vertelt Dekker. Dit is goed voor de groei van waterplanten en heeft dus een positief effect op planteneters als de kleine zwaan. Maar door het heldere water leven vissen dieper in het water, waardoor vogels die in de bovenste waterlaag vissen er niet altijd meer bij kunnen. 'Sommige soorten passen zich bij veranderingen heel makkelijk aan', stelt Cuperus. 'Andere niet, en die kunnen dan ook verdwijnen uit het gebied.'

Invloed klimaatverandering

Uit de tellingen blijkt dat het aantal kleine zwanen dat in het IJsselmeergebied overwintert gestaag daalt. 'Dat komt deels door de klimaatverandering', legt Cuperus uit. 'Door de minder strenge winters blijven deze vogels soms dichter bij hun broedgebieden. Vliegen ze wel naar Nederland, dan moet er voldoende voedsel aanwezig en bereikbaar zijn. Zo niet, dan vliegt de kleine zwaan verder zuidwaarts.'

Zoeken naar balans

Naast klimaatverandering en ecologische veranderingen, is ook het gebruik van de randmeren veranderd. Pater: 'We zien een forse toename van recreanten, bijvoorbeeld wandelaars, pleziervaartuigen en kitesurfers. Heel logisch, dit is een prachtig natuurgebied. Maar recreatie zorgt onbedoeld wel voor onrust.' Dekker vult aan: 'En veel vogels zijn juist gebaat bij rust. Als het op een bepaalde plek vaak onrustig is, komen ze niet meer terug.'

In dit gebied draait het om een balans tussen het economische en ecologische belang, beaamt Cuperus. 'Daarom zijn de vogeltellingen ook zo belangrijk: we moeten aantonen hoe het met de soorten gaat. We gaan daarnaast het gebruik van het gebied in brede zin in kaart brengen. Zodat we nog meer gegevens hebben om onze beheerplannen en maatregelen op te baseren.'

Altijd in beweging

Ook Dekker en Pater moeten zich aanpassen aan de veranderende omstandigheden. 'We hebben in januari 2022 bijvoorbeeld geteld vanuit de auto in plaats vanuit de boot', vertelt Pater. 'Vanwege de vogelgriep is het beter dat vogels zich zo min mogelijk verplaatsen. En met onze boot verstoren we de vogels natuurlijk ook. Dus tellen we vanaf de kant. Ook al zie je dan andere dingen dan vanaf het water.' 

Dekker besluit: 'Dat maakt dit onderdeel van ons werk ook zo mooi. Je hebt je vaste route, maar het is nooit hetzelfde en het werk is nooit klaar. Want de natuur is altijd in beweging. En wij ook.'