Onze historie

22 Files (2).mp3 00:00:00 Nieuwslezer Polygoonjournaal: Niet één automobilist mopperde op het wachten. Iedereen reed geduldig mee in de langzaam voortkruipende, telkens weer stilstaande file. 00:00:07 Dame: Hoeveel kilometer heb je in totaal? 00:00:10 Respondent: Op dit moment 2175. Dat zijn alle files op alle A- en N-wegen. Dat is een absoluut record. 00:00:19 Botte Jellema: Van de zonnige pinksterdag in 1955, toen de eerste file in Nederland stond, tot de besneeuwde januaridag in 2019, toen er meer dan 2.000 kilometer file in ons land stond. Welkom bij de podcast van Rijkswaterstaat. Mijn naam is Botte Jellema. Deze aflevering gaat over de geschiedenis van de file. Afgelopen jaar waren ze er nauwelijks door de coronacrisis, maar de files lijken elk jaar nog te groeien. We zijn er niet blij mee, maar dat sentiment is wel eens anders geweest. Was die eerste file echt op die pinksterdag in 1955? De ANWB heeft de eerste file voor een commercial een keer nagemaakt in 2008. 00:01:03 Commercial maker: Een stuk of 30 auto's. We hebben 100 figuranten, en moeten allemaal in de kleding gezet worden uit 1955. 00:01:09 Botte Jellema: Het is historicus van de ANWB, Hans Buiter, die zegt dat hij geen direct bewijs heeft gevonden voor deze mythische eerste file van Nederland die zou hebben gestaan bij knooppunt Oudenrijn, toen nog een rotonde aan de zuidwestkant van Utrecht. Hans weet nog hoe deze plek eruitzag in zijn jeugd. 00:01:26 Hans Buiter: Ik zat op de achterbank bij mijn ouders. Als we naar het zuiden reden- we gingen altijd op vakantie in Frankrijk - was er een grasveld met een paar koeien erop. Dat kan ik me nog goed herinneren. 00:01:40 Botte Jellema: In het midden? 00:01:41 Hans Buiter: In het midden, ja. Koeien graasden op Oudenrijn. Dat was een vast markeringspunt. 00:01:47 Voice-over (Botte Jellema): Oudenrijn was het eerste knooppunt van autosnelwegen in Nederland en oorspronkelijk was het een rotonde. Hans neemt ons mee terug in de tijd naar de jaren '50, toen de eerste snelwegen werden aangelegd en het daar al snel ook druk werd. 00:02:07 Hans Buiter: Aan de ene kant kwam dat omdat het aantal personen- en vrachtauto's toenamen. In 1950 ongeveer waren er pakweg 150.000 auto's. Al snel waren dat 200.000 auto's en in 1960 een half miljoen personenauto's. Je kreeg een grote toename van het verkeer. Je kreeg vooral ook dat automobilisten bij voorkeur - als ze de gelegenheid hadden voor hun route - over de autosnelweg reden. Dat was sneller, maar vooral ook veiliger. 00:02:26 Botte Jellema: Personenauto's werden in de jaren '50 vooral gebruikt in het weekend en tijdens vakanties. 00:02:31 Hans Buiter: Daar danken we nog steeds de term 'zondagsrijder' aan. 00:02:42 Botte Jellema: Een ochtend- en avondspits bestond nog niet, maar behalve de andere momenten waarin ze voorkwamen, werden files toen ook anders beleefd. In de jaren '50 waren auto's en snelwegen het toonbeeld van moderniteit. Als je meer wil weten over die eerste snelwegen en hoe die ontstonden, luister dan even naar aflevering drie van deze podcastserie. Probeer het je voor te stellen: voor 1954 moest je van Amsterdam naar Utrecht rijden over smalle wegen door kleine dorpen. 00:03:09 Nieuwslezer Polygoonjournaal: Wie van Amsterdam naar Utrecht wilde, moest tot voor kort gebruik maken van de beruchte weg langs de Vecht. Over een afstand van maar 38 kilometer telt die weg liefst 126 gevaarlijke bochten, waarvan zelfs tien zeer gevaarlijke zoals onder andere in het dorp Abcoude. 00:03:24 Botte Jellema: Het Polygoonjournaal laat beelden zien van een grote vrachtwagen die langs kinderen op fietsen manoeuvreert door smalle dorpsstraten. 00:03:31 Nieuwslezer Polygoonjournaal: Voor Amsterdam en Utrecht en voor het hele land, was het van vitaal belang dat hierin verandering kwam. Die verandering is thans gekomen met de ingebruikneming van de vijf kilometer kortere Rijksweg nummer 2 en de nieuwe brug over de Amstel in Amsterdam. 00:03:45 Botte Jellema: In 1954 is de A2 geopend. Die sloot aan op de toen al bestaande A12, met die rotonde bij Oudenrijn. Dat was één jaar voordat die legendarische eerste file daar zou hebben gestaan. 00:03:58 Nieuwslezer Polygoonjournaal: Tweemaal zo snel als voorheen. Dat wil zeggen in een half uur kan men nu van Amsterdam naar de Domstad rijden over een veilige, kaarsrechte weg die niet meer gekruist wordt door wegen op gelijk niveau. 00:04:08 Botte Jellema: Toen in '55 had je voor het eerst een echte kruising hier. 00:04:14 Hans Buiter: Ja, en had je voor het eerst omvangrijke noord-zuid stromingen die oost-west stromen sneden. De eerste mogelijkheid tot de congestie was in mondjesmaat ook al in '39 al gebeurd. Daarna vanaf '54 kon het pas echt losgaan hier. Dat komt aan de ene kant doordat die weg er lag, die trok verkeer naar zich toe, dat is altijd met wegen. Ten tweede komt het door de toenemende welvaart in Nederland, dus door 200.000 personenauto's. Ook heel opmerkelijk, voor het eerst ook weer de stromen Duitsers die naar Nederland trokken. Wanneer trokken de Duitsers naar Nederland? In de zomervakantie, maar daarnaast ook vooral tijdens mooie weekenden in het voorjaar: Pasen, Hemelvaart en bij uitstek Pinksteren. Waarom Pinksteren? Tijdens Pinksteren hadden mensen min of meer drie dagen vrij. Of op z'n minst tweeënhalve dag. De vrije zaterdag bestond nog niet, maar wel de vrije zaterdagmiddag, dus dan had je tweeënhalve dag om ergens naartoe te gaan. 00:05:16 Botte Jellema: Alles was dus aanwezig voor een eerste opstopping op de snelweg. Als in 1957 de Velsertunnel wordt geopend, meldt het Polygoonjournaal het volgende: 00:05:28 Nieuwslezer Polygoonjournaal: Een twintigtal bezitters van oude auto's was op het idee gekomen om op de eerste zondag na de opening een ritje te maken door de Velsertunnel. Ze waren daartoe al vrij vroeg op stap gegaan en konden ongehinderd passeren. In de namiddag zouden ze onherroepelijk zijn vastgelopen, omdat bijna 40.000 bezitters van nieuwe auto's op hetzelfde idee waren gekomen. Het resultaat was een complete chaos. Op de aanvoerwegen die op zo'n drukte niet berekend zijn, liep het verkeer volkomen vast. Niet één automobilist mopperde op het wachten. Iedereen reed geduldig mee in de langzaam voortkruipende, telkens weer stilstaande file. 00:06:03 Botte Jellema: Maar hoe zit dat nu met die beruchte eerste file bij Oudenrijn in 1955? Hans heeft in diverse archieven gezocht naar een melding ervan. 00:06:11 Hans Buiter: Artikelen over de eerste omleidingen op Oudenrijn vind ik in 1955, bij een voetbalwedstrijd Nederland-Zwitserland. Volgens mij was Zwitserland op dat moment regerend wereldkampioen. Niet meer. 00:06:25 Botte Jellema: Ik heb dat niet paraat. 00:06:27 Hans Buiter: Ik heb het ook niet paraat. Laat ik niet speculeren. 00:06:30 Botte Jellema: Het maakt ook niet uit. Het was druk vanwege voetbalwedstrijden. 00:06:33 Hans Buiter: Het was druk vanwege voetbalwedstrijden. De eerste omleiding vanwege pinksterdrukte kom ik tegen in '57. In het voorjaar van '57, begin mei, zeiden ze dat vanwege de drukte van de voorgaande jaren op Oudenrijn het nodig was om allerlei maatregelen te nemen. Dus in '56 was het hier al vastgelopen. Het lijkt logisch dat het in '55 ook al gebeurd is, want op dat moment was Oudenrijn al een jaar in bedrijf als kruising. Het is allemaal een beetje indirect. Er is geen persbericht de wereld ingegaan. Nu hebben we de eerste file op Oudenrijn. 00:07:14 Botte Jellema: Er is dus een beetje een debat over of het toen is geweest. 00:07:17 Hans Buiter: Ja. In ieder geval, wat ik zeg als mensen mij vragen of dit de eerste files waren: dit waren per definitie niet de eerste files. Alleen, dit zouden goed de eerste files op een autosnelweg geweest kunnen zijn. 00:07:39 Botte Jellema: Zo gingen we de jaren '60 in met een modern fenomeen: files op de snelwegen. Die eerste files waren een bezienswaardigheid. 00:07:47 Hans Buiter: Mensen gingen massaal naar die files kijken. Er zijn heel mooie foto's van viaducten - viaduct Welgelegen bijvoorbeeld - over de A2, waar mensen massaal naar het vastlopend verkeer keken. Het was sowieso al een feest om mensen massaal te zien rijden, maar blijkbaar nog feestelijker om ze te zien stilstaan. 00:08:17 Botte Jellema: In de jaren '60 ontstond het eerste woon-werkverkeer op de snelwegen en daarmee dus de avond- en ochtendspits. Dat bracht nieuw werk met zich mee. Om automobilisten te waarschuwen voor filevorming schafte de rijkspolitie open sportwagens aan: Porsche cabrio's. Deze Porsche-groep heeft bestaan vanaf begin jaren '60 tot in de jaren '90. De eerste agenten die erin mochten rijden, moesten een groot verantwoordelijkheidsgevoel hebben. Als teken daarvan moesten ze minstens 25 jaar getrouwd zijn en bij voorkeur kinderen hebben. Rob van Rees is oud-agent van de Porsche-groep en vertelt in het tv-programma 'Andere Tijden' over deze open sportwagens. 00:08:58 Rob van Rees: Ze waren fantastisch, alleen al vanwege het feit dat die heel goed achteruit kon rijden. Normaal gesproken ga je alleen maar vooruit, maar wij moesten achteruit om bij de start van de file te kunnen blijven. Je had het voordeel dat jouw collega aan het stuur zat en rustig achteruit reed, terwijl jij aan de andere kant in de auto ging staan om het aankomende verkeer af te zwaaien. 00:09:18 Interviewer 2: Hoe ging dat? 00:09:19 Rob van Rees: Dat ging heel simpel. Je ging in de auto staan en dan kon je twee dingen doen: je kon zo op de stoel gaan staan en dan zwaaide je het verkeer af. Als het goed ging, remde men heel rustig af, maar soms had je ook mensen die terug zwaaiden omdat ze dat een sympathiek gebaar vonden. Vervolgens knalden ze achterin op die file. Dat was niet de bedoeling. Je moest rustig je snelheid minderen. Je correspondeerde met het verkeer door middel van je handen. 00:09:58 Botte Jellema: Het past bij mijn beeld van de jaren '60: auto's in wulpse vormen, nieuwe kaarsrechte wegen waar je tot voor kort onvoorstelbare snelheden kon rijden, en een Rijkspolitie in Porsche cabrio's. Dan is het niet erg om af en toe stil te staan, maar de lol gaat er in de loop van de tijd een beetje vanaf. In de jaren '70 hebben we die avond- en ochtendspitsen en begint de file onderdeel te worden van de dagelijkse sleur. 00:10:24 Hans Buiter: In de jaren '70 werd die file massaal en ook min of meer een maatschappelijk item. Ik kan me het nummer 'File' van André van Duin nog herinneren: zoveel 1000 wielen in de file. Dat is, denk ik, een sentiment uit de jaren '70. 00:10:49 Voice-over (Botte Jellema): Het feest was er af. Files zijn een probleem. Er wordt aldoor meer asfalt aangelegd, maar elke nieuwe rijstrook zorgt automatisch voor meer verkeer en binnen de kortste keren staat er weer evenveel file als voorheen. Het aantal auto's in Nederland neemt in de jaren '80 toe tot ruim vijf miljoen. Er was niet tegenop te asfalteren. 00:11:09 Hans Buiter: Pas in de jaren '80 werd het een politiek item. Naar aanleiding van het McKinsey rapport 'Afrekenen met Files' werd er een heel offensief ingezet om de congestie tegen te gaan. 00:11:28 Botte Jellema: In de jaren '90 komen er nieuwe plannen ter bestrijding van de files. 00:11:31 Minister Maij-Weggen: We gaan wat doen op de wege op het gebied van carpoolstroken en speciale stroken voor het vrachtverkeer. 00:11:38 Botte Jellema: Minister Maij-Weggen van Verkeer opent in 1993 de eerste carpoolstrook. 00:11:43 Nieuwslezer 2: Minister Maij die over het verkeer gaat, moest vanochtend vroeg uit bed om de carpoolstrook te openen. 00:11:50 Botte Jellema: Al na een week zijn er twijfels over of het werkt. De strook wordt nauwelijks gebruikt en de files tussen Muiden en Diemen zijn alleen maar langer geworden. Er gaan verhalen dat mensen het saboteren door te doen alsof ze aan het carpoolen zijn met een pop op de bijrijdersstoel. Een jaar later verandert de carpoolstrook in een wisselstrook voor al het verkeer. Het experiment mislukt, mede door weerwerk van de autolobby. Daarna wordt er ook in de jaren '90 al gepleit voor rekeningrijden ter bestrijding van de files. De lobby is daar fel op tegen en het is er niet gekomen. Elk jaar staat er meer file in Nederland. Dan lijkt het soms alsof we ons erbij hebben neergelegd. 00:12:29 Hans Buiter: In de jaren '90 vond een deel van de beleidsmakers de files heel problematisch. Ik heb een heel mooi essay Tracy Metz gelezen in de jaren '90. Ze haalt aan dat een deel van mensen het best fijn vonden om in de file te staan. Voor forenzen met name was dat een vast moment: ze luisterden de krant, aten hun boterhammen, en sommige scheerden zich zelfs in de file. 00:13:01 Botte Jellema: De A2 die in 1954 openging tussen Amsterdam en knooppunt Oudenrijn, is tien jaar geleden verbreed tot twee keer vijf rijstroken. 00:13:11 Hans Buiter: Inmiddels is het concept: je moet kunnen doorrijden. In 2021 lukt dat heel aardig, zelfs in de spits. Waar ik eerder bijvoorbeeld de spits op de A12 meed, kan ik nu - met dank aan corona - doorrijden. 00:13:30 Botte Jellema: In 2020 - het jaar van de coronacrisis - stond er in Nederland bijna 70 procent minder file. Maar de kantoren beginnen nu - aan het begin van de zomer van 2021 - langzaam weer vol te stromen. Zo ontstaat er langzaamaan weer een ochtend- en een avondspits met weer files voor knooppunt Oudenrijn. 00:14:06 Botte Jellema: Je hoorde Hans Buiter, historicus bij de ANWB. Ik ontmoette hem op een plek waar we uitzicht hadden op knooppunt Oudenrijn, waar waarschijnlijk met Pinksteren in 1955 de eerste file van Nederland heeft gestaan, maar waar de laatste waarschijnlijk nog niet heeft gestaan. Dit was een aflevering van de podcastserie over het werk van Rijkswaterstaat, met dank aan Andere Tijden van de NTR en de VPRO voor archieffragmenten. Bedankt voor het luisteren.

31 RWS 225 jaar V4 (1).mp3 00:00:02 Botte Jellema: Begrijp ik het dan goed dat wij Rijkswaterstaat - ons watermanagement, waar we zo over de hele wereld beroemd om zijn geworden ook - te danken hebben aan enerzijds de Fransen en anderzijds een Duitser, die dat dan vervolgens ging organiseren? 00:00:17 Toon Bosch: Ja, arbeidsimmigranten zijn familie. 00:00:28 Botte Jellema: Welkom bij de podcast van Rijkswaterstaat. Mijn naam is Botte Jellema. Rijkswaterstaat bestaat in het voorjaar 225 jaar. Dat is reden om diep de historie in te duiken en terug te gaan naar het jaar 1798. Toen begon in Nederland een nationaal instituut te ontstaan dat zich met ingenieurs bezighield met water. In deze aflevering maken we kennis met Christiaan Brunings, - de grondlegger van Rijkswaterstaat - horen we wat de aanleiding was voor het oprichten van een nationale organisatie en ontdekken we wat de Fransen en een Duitser hier precies mee te maken hebben. 00:01:10 Toon Bosch: Een beetje ijzig. 00:01:11 Botte Jellema: Het is koud. 00:01:13 Toon Bosch: Waar je naar kijkt, is de hangbrug bij het Duitse Emmerich, ze zeggen inmiddels ook Emmerik. Daar stroomt de Rijn nog behoorlijk breed onder die brug door. 00:01:24 Botte Jellema: Dit is Toon Bosch, gepensioneerd universitair hoofddocent en historicus. We zijn bij Pannerden, ten oosten van Nijmegen, waar de Rijn ons land binnenstroomt. We zijn precies op het punt waar het water van de Rijn zich splitst in de Waal en in het Pannerdensch Kanaal bij Ford Pannerden. Dat Pannerdensch Kanaal heeft alles te maken met het begin van Rijkswaterstaat en staat ook bijna symbool voor Nederlands watermanagement. Toon Bosch schreef een proefschrift over de eerste jaren van Rijkswaterstaat en weet er alles van. De splitsing bij Fort Pannerden was en is nog steeds van groot belang voor de waterhuishouding van het rivierengebied. Dat was ruim 225 jaar geleden nog niet zo goed georganiseerd. Van al het water dat vanuit de Rijn ons land binnenstroomde, ging er toen een veel te groot deel naar de Waal, vertelt Toon. 00:02:18 Toon Bosch: De Waal kreeg 90% van het water af te voeren. Dat was voor een aantal handelssteden tot en met Dordrecht toe fantastisch, want voor de scheepvaart was genoeg water natuurlijk een belangrijke voorwaarde, maar in de winter bracht dat ook soms hele ernstige overstromingsrampen met zich mee. De 18de eeuw kende echt seriële watersnoden, grote catastrofes, de 19de eeuw ook, maar op het einde van die 18de eeuw wordt hier in waterbouwkundig opzicht verschrikkelijk gesleuteld aan dit gebied - het splitsingsgebied - en dan zijn er - in ieder geval bij open water - geen dijkdoorbraken meer. 00:02:58 Botte Jellema: De splitsing is een charmante gebogen punt in het water met een grote betekenis voor de rest van het stroomgebied. 00:03:05 Toon Bosch: Met kribben- leikribben - stuurt dat die waterstroom naar rechts en naar links. Als je er met een drone zou boven vliegen, lijkt het wel een horenachtig, een beetje naar links buigend en echt spits in een punt toelopend stuk land. 00:03:23 Botte Jellema: Dat hebben wij zelf zo gemaakt: een betere verdeling tussen de afvoer van water via de Waal, de Nederrijn en de IJssel, met als voordeel dat er minder overstromingen waren langs de Waal - wat voor veiligheid zorgde - en dat de IJssel minder verzandde, wat een economisch voordeel had. Het had ook een militair voordeel. Fort Pannerden is niet voor niets gebouwd waar het nu staat. Eenvoudig was het niet, want in de 18de eeuw moest dat in overleg met drie eigenwijze provincies, die nog weinig sturing vanuit een centrale overheid hadden. Een spilfiguur bij het overleg wat er op deze plek moest gebeuren, was Christiaan Brunings. Dat samenwerkingsverband is de aanloop naar de vorming van Rijkswaterstaat. Dit punt hier is best wel een bijzondere plek. 00:04:11 Toon Bosch: Dit is een hele bijzondere plek. Je ziet hier de wijsheid van het land. Het is geografisch apart. 00:04:20 Botte Jellema: Het is trouwens ook prachtig. 00:04:20 Toon Bosch: Hier komt de cultuur echt heel dicht bij de natuur. Door mensenhand is deze punt gemaakt. 00:04:28 Botte Jellema: Zou je kunnen zeggen dat die punt het begin van Rijkswaterstaat markeert? 00:04:36 Toon Bosch: Ja. Het is in the eye of the beholder. Het is wie je het vraagt. Ik ben toch nog wel geneigd om te zeggen: als die politieke revolutie - de Bataafse Revolutie - er niet was geweest, dan hadden we het nog maar moeten zien hoe het was afgelopen. 00:04:52 Botte Jellema: Maar de politiek kwam pas in actie nadat duidelijk werd dat er een probleem was en dat probleem begon hier. 00:04:57 Toon Bosch: Men kwam erachter dat hier de cruciale kranen zitten voor de veiligheid, de welvaart - ook de economische welvaart - en de militaire veiligheid, zeker aan de oostgrenzen van het land, dat daar een groot causaal verband tussen bestond. Die waterverdeling moest op orde worden gebracht. 00:05:24 Botte Jellema: Het is prachtig daar bij Ford Pannerden, maar ook ijskoud. Toon Bosch en ik gaan in de luwte zitten om verder te praten over die Christiaan Brunings. We zitten nog maar net als Toon een boek voor ons zet met de afbeelding van Christiaan erop. Dat is hem. 1736-1805: waterstaat in opkomst. 00:05:50 Toon Bosch: De enige meest recente biografie die we hebben. Wat is het? Het boekje is - geloof ik - in 1986 of zo gedrukt. 00:06:00 Botte Jellema: Het valt helemaal uit elkaar. 00:06:02 Toon Bosch: Ja, ik heb het veel gebruikt. 00:06:05 Botte Jellema: Christiaan Brunings werd in 1798 benoemd tot president ter beheringe van de waterstaat van de Bataafse Republiek, de voorloper van Rijkswaterstaat. Hij ziet eruit zoals je verwacht dat iemand in 1798 eruitziet. Wacht: laat me dat plaatje wat beter schetsen. Dat is 225 jaar geleden. Ik moest voor mezelf even helder krijgen hoelang dat geleden is. Toen kwam ik erachter dat dat ook het jaartal is waarin Beethoven als 27-jarige componist de Pathétique schreef. Dat was een van zijn eerste werken. Zo lang geleden is het: 1798. 00:06:49 Toon Bosch: Brunings had ook een groot muzikaal talent. Hij kon vioolspelen, pianospelen enzovoort. Hij was een omnitalent. Hij is de zoon van een Duitse hervormde predikant in Amsterdam. Hij wordt in 1736 geboren. 00:07:09 Botte Jellema: In Mannheim, als ik het goed heb. 00:07:11 Toon Bosch: In Neckarau of zo, dacht ik. 00:07:13 Botte Jellema: In Duitsland in ieder geval. 00:07:14 Toon Bosch: In Duitsland. Zijn familie was - wat verder terug in de tijd - afkomstig uit Noord-Duitsland, Bremen. Het waren kooplieden, maar ook behoorlijk veel intellectuelen en geleerde predikanten. Toendertijd - in de 18de eeuw - spreken we over een gereformeerde Republiek van de Zeven Verenigde Provinciën. 00:07:34 Botte Jellema: Protestants in ieder geval. 00:07:35 Toon Bosch: Dat was de protestantse godsdienst. Daar was ook een grote behoefte aan geschoolde predikanten en ook aan predikanten met bepaalde visies op bepaalde theologische problemen, want niet iedere predikant mocht in iedere kerk. Zo komt die vader - David Brunings - ook in Amsterdam, in de Noorderkerk, geloof ik. 00:07:58 Botte Jellema: In de Noorderkerk. Dat kan. 00:07:58 Botte Jellema: Christiaan is een slimme jongen, gaat naar het gymnasium en studeert een tijdje aan de universiteit van Heidelberg, maar door geldproblemen thuis gaat hij terug naar Amsterdam en neemt hij verschillende baantjes aan, onder andere bij de azijnmakerij van zijn zwager. Daar ontmoet hij Jan Noppen, die opzichter is bij het Hoogheemraadschap van Rijnland in Leiden. 00:08:20 Toon Bosch: Die brengt Brunings in contact met de waterstaat. Daar had hij vermoedelijk al eerder belangstelling voor. Er zijn een soort mythen in die familie, dat hij ooit met een kano de Rijn zou zijn afgevaren, dat soort verhalen. Dat is allemaal niet meer na te gaan, maar in ieder geval heeft hij heel veel belangstelling voor waterstaat en voor de waterstaatsproblemen. Op gezag van die Noppen wordt hij ook in dienst genomen bij Rijnland. Dat is het begin van zijn carrière. Hij zit dan al - ook weer door die zwager - in erudiete gezelschappen. Die Noppen neemt hem mee in zijn netwerk naar toenmalige geleerde genootschappen: het Haarlemse Genootschap van Wetenschappen, de Hollandse Maatschappij van Wetenschappen. Dat waren 18de-eeuwse groepen, meestal mannen, alleen maar mannen in die tijd, die geïnspireerd waren door het verlichte denken. Het verlichte denken breekt met een wijsheid dat de wereld alleen maar met door God gegeven wetten functioneert en dat de mensen daar weinig aan kunnen doen, om het zomaar eens heel even breed te zeggen. 00:09:28 Botte Jellema: Dat overstromingen dan ook altijd een straf van God waren, maar daar kun je wel degelijk iets aan doen. 00:09:35 Toon Bosch: Deze verlichte denkers organiseren zich in geleerde genootschappen, waarin ze met onderzoek en experiment op rationele wijze ook de problemen van hun tijd proberen aan te pakken. Die kunnen uiteenlopen van hoe werkt een stoommachine tot hoe kunnen we die rivieren beter laten afstromen? Ze hebben het ook over betere manieren van begraven. Kortom, op alle maatschappelijke terreinen waar er echt problemen waren, dachten ze mee. Ze schreven prijsvragen uit. Mensen konden hun antwoorden, hun oplossingen insturen. Dat is een zeer dynamische wereld. Die speelt ook een rol, omdat daarin ook een aantal lieden elkaar tegenkomen die later ook weer in het waterstaatsbestuur, maar ook bij de nationale waterstaatsdienst vanaf 1798 een prominente rol zullen gaan spelen. 00:10:23 Botte Jellema: In die tijd werd ervaring belangrijker gevonden dan theoretische kennis. 00:10:28 Toon Bosch: Dat is een zienswijze die nog lang geduurd heeft, ook als er technische scholen komen, als er ingenieurs worden opgeleid aan polytechnische scholen en wat dan ook. In het begin zijn er nog steeds stemmen die zeggen: je moet ze niet met het zoet der wetenschappen in contact brengen, want je bederft ze voor het waterstaatsvak. Dat heeft heel lang geduurd voordat de formele kennisverwerving met onderzoek en gebaseerd op wiskunde - dat kennismodel - echt aan kracht won. 00:10:59 Botte Jellema: Maar in de 18de eeuw komen er meer technische scholen. Christiaan Brunings zit daar middenin. Hij komt in dienst bij het Hoogheemraadschap van Rijnland en gaat zowel werken als studeren. Hij maakt snel carrière en richt zich zijn hele leven op het rivierbeheer. 00:11:15 Toon Bosch: Hier is een van zijn eerste grote klussen. Hij was die besprekingen met de afgevaardigden van het gewest Utrecht. Die worden in Arnhem gehouden. 00:11:25 Botte Jellema: Arnhem ligt ongeveer aan de andere kant van het Pannerdensch Kanaal. 00:11:29 Toon Bosch: Als we het Kanaal oversteken, zouden we er snel zijn. Vanuit Arnhem worden de beraadslagingen gevoerd. Dat heeft tijden geduurd, want de besluitvorming was traag. We klagen nu wel eens over trage besluitvorming, maar in de 18de eeuw was dat traag door het systeem van ruggespraak. De mensen kwamen met een mandaat, de afgevaardigden van de provincie kwamen met een mandaat en die moesten, wanneer daar weer verandering in kwam, weer terug naar huis om het mandaat te herzien of nieuwe instructies te krijgen. Bovendien was men al decennialang - tientallen jaren lang - aan het overleggen en kwam men er maar niet uit. Dat had te maken met geld, want hoe gaan we dat betalen? Holland was natuurlijk wel de rijkste provincie, Gelderland een stuk minder. Overijssel deed soms mee, maar die zijn al een keer afgevallen. Utrecht deed mee. Er is een financieel probleem. Er was ook oppositie van riviersteden. Bijvoorbeeld langs de Waal, waar water wél goed doorstroomde, wilden die hun handelspositie niet verliezen. Nijmegen en Arnhem bijvoorbeeld, toen twee concurrerende steden. 00:12:40 Botte Jellema: Nu nog steeds, denk ik. 00:12:41 Toon Bosch: Dat is een heel oud verhaal, dat af en toe opvlamt, zeker twee keer per jaar in verband met de Eredivisie voetbal. 00:12:51 Botte Jellema: Oké, oh ja, die was ik nog even vergeten. 00:12:53 Toon Bosch: Er waren ongelooflijk veel belangen die in elkaar moesten vallen. Uiteindelijk is het gelukt om die knoop door te hakken om hier in dit splitsingsgebied grote werken te gaan uitvoeren in de jaren vanaf 1770 en daarna. 00:13:09 Botte Jellema: In hoeverre heeft Christiaan Brunings nu zelf boven een tekentafel gehangen? We hadden het er al over: misschien heeft hij hier wel gelopen waar wij net liepen. In hoeverre heeft hij zelf die metingen hier gedaan? 00:13:27 Toon Bosch: Er was natuurlijk personeel. Er was waterstaatspersoneel. Er waren landmeters bij. Ik denk dat er ook overleg met Duitse waterbouwkundigen is geweest, al heb ik daar niet hard de vinger op kunnen leggen. Ook de biografen suggereren zoiets. In ieder geval was Brunings zeer goed op de hoogte van de Duitse waterbouwkunde en ook van de gezaghebbende figuren daarin, al waren die toen nog een beetje in opkomst. Veel kennis werd toen ook wel vanuit Nederland - vanuit de Republiek - naar Duitsland geëxporteerd, maar in de laatste 30 jaren van de 18de eeuw is Pruisen in opkomst, is Frederik II de vorst die grootschalige openbare werken aandurfde, drooglegging van grote moerassen. Dan wordt er ook al gewerkt aan het verbeteren van de Elbe bijvoorbeeld. 00:14:20 Toon Bosch: Dat is ook een belangrijk voorbeeld later van: hoe pakken ze dat aan? Welke middelen gebruiken Duitse ingenieurs? Brunings is hier nog met zijn kennis en met waarnemingen - veel waarnemingen, veel overleg - het hele gebied gaan inspecteren. Dat moet. Hij moet hier ook geweest zijn, met de bestuurders en met waterbouwkundigen. Dat heeft ertoe geleid dat ze hier een complexe serie maatregelen hebben uitgevoerd, waaronder een stukje doorsnijden van een meander, van een stukje van de Rijn, om daar een kanaal aan te leggen. 00:15:00 Botte Jellema: Dat is zo'n sikkel die dan gevormd wordt. 00:15:00 Toon Bosch: Dat is het Bijlandsch Kanaal geworden. Al die maatregelen hebben ertoe bijgedragen dat er een betere verdeling van het water over de rivieren kwam, in die formule waar we het zojuist over hadden: 69 in de Waal, 29 in Nederrijn en iets verderop 19 naar de IJssel toe. 00:15:25 Botte Jellema: Het voert te ver om de hele Nederlandse geschiedenis in deze aflevering te behandelen, maar Christiaan Brunings en de eerste vorming van Rijkswaterstaat hebben er natuurlijk wel mee te maken. In 1795 vielen de Fransen Nederland binnen en werd de Bataafse Republiek gevestigd. Een centraal bestuurde eenheidsstaat, noemt Toon Bosch het. 00:15:46 Toon Bosch: Het moest een burgerlijke samenleving worden, met één regering, één grondwet en met regels en vrijheden die voor iedereen gelijk waren. 00:15:56 Botte Jellema: Gelijkheid, vrijheid en broederschap. 00:15:58 Toon Bosch: Juist. Ook de Rechten van de Mens werden afgekondigd enzovoort. Het is een hele progressieve periode, maar die liep toch weer vast in de eindeloze debatten: welke bevoegdheden krijgt die staat dan? Dat ging ook op het gebied van de waterstaat zo, want er waren zeker meer dan 3.000 waterschappen. Waterschappen waren ook belangenorganisaties van degenen die veel grond hadden. Die lieten zich zomaar niet de kaas van het brood eten en zich vanuit één punt vanuit Den Haag of Amsterdam of waar dan ook vertellen wat ze moesten doen. Dat heeft een hele tijd geduurd. Dan komt er in 1798 toch vrij plotseling een doorbraak. Dat is ook weer een soort klein staatsgreepje. In het parlement moest gestemd worden over de grondwet. 00:16:44 Toon Bosch: De Fransen hebben tijdelijk de tegenstanders - de erkende tegenstanders - opgehouden, even gearresteerd of anderszins even. Toen hebben ze voor gestemd en die wet is aangenomen. Dat is ook de wet waarmee het centraal waterstaatsbeheer wordt geparachuteerd of gekatapulteerd, kun je zeggen. Dat is ook het moment waarop Christiaan Brunings natuurlijk als zeer gezaghebbende waterbouwkundige in heel veel commissies en nota's en weet ik wat heel veel geraadpleegd is over: hoe moet dat er dan uitzien? Hoe gaan we dat dan doen? Hoe gaan we dat territoriaal regelen in het land? Wat voor districten moeten we maken? Wie komt waar te zitten? Wie nemen we überhaupt als collega's op in die nieuw te vormen waterstaatsdienst. In al die overleggen is hij vrijwel alomaanwezig. Hij drukt zijn stempel aan alle kanten op die centrale waterstaatszorg. 00:17:47 Botte Jellema: Begrijp ik het dan goed dat wij Rijkswaterstaat - ons watermanagement, waar we zo over de hele wereld beroemd om zijn geworden ook - te danken hebben aan enerzijds de Fransen, die het democratisch - zeg ik even met aanhalingstekens - voor elkaar hebben gekregen dat er überhaupt zoiets kon ontstaan als een nationaal instituut dat het waterbeheer ging doen, en anderzijds iemand van Duitse komaf, - een Duitser - die dat dan vervolgens ging organiseren? 00:18:17 Toon Bosch: Ja, arbeidsimmigranten zijn familie. Daar hebben we er nu ook heel veel van. Het leuke is: wat we zien, - en dat is niet alleen Brunings geweest - is dat arbeidsmigranten vaak heel veel bijzetten aan die kwaliteit en verbetering van hun nieuwe vaderland of zo. Het is een ironie. 00:18:45 Botte Jellema: Maar het is niet in steen gehouwen. Er blijft een machtsstrijd, ook over het waterschapsbeheer. Christiaan Brunings maakt dat maar deels mee. Hij overlijdt in 1805 op 68-jarige leeftijd, maar zijn centrale waterschapsbeheer overleeft, eerst nog onder de Fransen en vanaf 1813 in het Koninkrijk der Nederlanden. Christiaan Brunings formuleerde duidelijk dat er in een delta als Nederland een centrale waterstaatsdienst moet zijn. 00:19:14 Toon Bosch: Brunings zegt dat ergens heel mooi. Het gaat om eenvoud, eenheid en eenvormigheid of zo. Dat is een soort slogan. Je moet al die rijksdiensten - of het nu ook over de fiscus gaat of over iets anders - stroomlijnen, je moet een regering hebben, je moet een departement of ministeries hebben en die sturen we dan weer de beleidsterreinen aan. Waterstaat maakt - met een paar uitzonderingen - ook altijd deel uit van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Er zijn maar een paar jaren geweest dat het een zelfstandig ministerie heeft. 00:19:47 Botte Jellema: Brunings is tot zijn dood directeur van 's Lands Rivier- en Zeewerken. Hij wordt begraven in de Grote of Sint-Bavokerk in Haarlem. Op zijn grafsteen daar staat: "Nederlands Raad en Beschermer tegen de Woede der Zee en der Stormen." 00:20:02 Toon Bosch: Hij is in het harnas gesneuveld, zou je bijna kunnen zeggen. De man die zowel in praktische zin, in theoretische zin als in politiek-bestuurlijke zin zoveel heeft betekend, ook voor de talloze onderhandelingen. We hebben dan centraal waterstaatsbestuur, maar hoe gaan we nu de taken van het Rijk, van de staat, van de provincies, van de waterschappen afbakenen? Hoe ligt de verhouding? Deze man heeft 1.001 problemen moeten oplossen. 00:20:34 Botte Jellema: Brunings publiceerde over vervening, droogmakerijen, kustverdediging en zeker ook over de rivieren. Op basis van zijn werk en natuurlijk nieuw verworven kennis is in de loop van de 19de eeuw flink gewerkt aan de rivieren. 00:20:50 Toon Bosch: Toen hebben de rivieren de vorm gekregen zoals we ze nu op de kaart zien, zoals we uit de lucht kunnen zien en zoals we hier uit eigen waarneming kunnen zien: genormaliseerde rivieren. Dat betekent dat de rivieren over lange afstand trechtervormig uitlopen naar zee, - zodat de grote hoeveelheden ijs en water afgehandeld kunnen worden - dat de stroomdraad in het midden van de rivier ligt, dat er kribben komen. Ook de ligging van die kribben is allemaal tot op de millimeter uitgerekend. De bedoeling was ook dat het vaarbed zichzelf daardoor wat zou kunnen in stand houden, uitslijpen. Dat is dan weer tegengevallen. Er moest ook op goed Hollandse wijze verschrikkelijk veel gebaggerd worden. Er was de opkomst van de baggerindustrie, zeker vanaf de jaren 50 van de 19de eeuw krijgen. Ze kregen van het Rijk gegarandeerd werk en voorschotten en opdrachten. Die baggerindustrie is ook op die rivierverbeteringen en op de havenverbeteringen natuurlijk mee in een enorme vlucht gekomen tot de globale speler die ze nu op dit gebied mondiaal nog steeds is. 00:22:13 Botte Jellema: Christiaan Brunings, de grondlegger van Rijkswaterstaat, die met Duits bloed en Franse organisatiemethode Nederland voor een belangrijk deel heeft vormgegeven, in ons land minder bekend dan ingenieurs als Cornelis Lely en Johan van Veen. 00:22:29 Toon Bosch: Ja, het is ongelooflijk. Waar vinden we zijn naam nog? Een stoomijsbreker die vanaf 1900 gevaren heeft, ligt nu nog te dobberen bij het Maritiem Museum in Amsterdam. 00:22:45 Botte Jellema: Het Scheepvaartmuseum. 00:22:45 Toon Bosch: Het Scheepvaartmuseum. Hij komt voor in publicaties van Rijkswaterstaat, in de werken waar ik zelf met Willem van der Ham en met het hele team van TU Delft en TU Eindhoven destijds aan gewerkt heb. Kortom, ik zou bijna zeggen: als Rijkswaterstaat op 24 mei 2023 een feestje geeft, ook hier vlakbij, in Fort Lent of zo, heb ik begrepen... 00:23:10 Botte Jellema: Dat zou best kunnen. 00:23:10 Toon Bosch: Dan hangt daar de geest van Brunings volop boven. Het kan niet anders. 00:23:16 Botte Jellema: Ik denk dat u dan die avond wel een lekker wijntje drinkt. 00:23:18 Toon Bosch: Dan ga ik thuis een goed glas drinken. 00:23:20 Botte Jellema: Proost! 00:23:20 Toon Bosch: Ik heb hier de afbeelding van Brunings. Zonder nu een heiligenverering te doen: hij verdient wel een goede toost. 00:23:41 Botte Jellema: Een toost op Christiaan Brunings, die Rijkswaterstaat oprichtte vanuit zijn ideeën over samenwerken, omdat hij wist dat je meer kan bereiken wanneer je problemen samen aanpakt, en die van Nederland meer maakte dan de som der delen, een gedachte die nog altijd de grondslag is van Rijkswaterstaat - nu 225 jaar later - en een gedachte die ook voor toekomstige waterstaatkundige vraagstukken waardevol zal zijn. Je hoorde Toon Bosch, gepensioneerd universitair hoofddocent en historicus, die een proefschrift schreef over de eerste jaren van Rijkswaterstaat, dat dit jaar 225 jaar bestaat. Dit was een aflevering van de podcastserie over het werk van Rijkswaterstaat. Bedankt voor het luisteren.