Natuur en biodiversiteit

00:00:00 Voice-over: Elk etmaal werd zes tot zeven miljoen kubieke meter water uit de polder naar het IJsselmeer gepompt, ruim 200 dagen achtereen. Nu, iets meer dan zeven maanden na het begin, is de polder Zuidelijk Flevoland, de vierde IJsselmeerpolder, officieel drooggevallen. 00:00:16 Botte Jellema: Dat was in 1968. Het was monumentaal, maar het was nog lang niet klaar. Er moest nog een vijfde IJsselmeer polder komen en een groot industrieterrein in het diepste deel van Zuidelijk Flevoland. Maar dat liep helemaal anders. Dit is het verhaal van een Rijkswaterstaat-medewerker die daar een grote rol in heeft gespeeld. 00:00:40 Botte Jellema: Welkom bij de podcast van Rijkswaterstaat. Mijn naam is Botte Jellema. Deze aflevering gaat over de Flevopolder, het grootste kunstmatige eiland ter wereld, en over één man die de ontwikkeling van dit gebied vanaf een paar jaar na de drooglegging helemaal heeft meegemaakt. 00:00:54 Mennobart van Eerden: Dat je dan dus aan het eind van je [onhoorbaar 00:00:57-00:00:58] en dan denk ik: hier sta ik als 'polderman'. Dat is ook weer grappig. 00:01:01 Botte Jellema: Mennobart van Eerden. Hij is ecoloog en senior adviseur Waterkwaliteit en Natuurbeheer bij Rijkswaterstaat, werkzaam in het gebied van Markermeer en de Flevopolders. 00:01:11 Mennobart van Eerden: Officieel is het één oktober. Dan is het game over. Het is al twee keer verlengd. 00:01:15 Botte Jellema: Zo te horen heb je daar niet zoveel zin in? 00:01:16 Mennobart van Eerden: Zin is een groot woord. Mijn hobby is mijn werk geworden. 00:01:25 Botte Jellema: Mennobart kent het hier als geen ander, al was het maar omdat hij hier al eind jaren '70 kwam werken. Een paar jaar voordat hij naar Lelystad kwam, was de Houtribdijk aangelegd, de dijk tussen Lelystad en Enkhuizen waardoor het Markermeer is ontstaan. Het was toen nog altijd de bedoeling om dit meer ook in te polderen. Maar nadat ingenieurs met dijken en pompen bijna een eeuw bezig waren geweest in het IJsselmeergebied, kwam de natuur terug. 00:01:51 Mennobart van Eerden: Kopmeeuwen en er vliegt een grote zilverreiger over het water. Die hadden we 20 jaar geleden helemaal niet. 00:01:57 Botte Jellema: We ontmoeten elkaar op de dijk tussen Lelystad en Almere met uitzicht over het Markermeer. Mennobart heeft een verrekijker bij zich, die hij er af en toe gedachteloos bij pakt. Hij is opmerkzaam voor alles wat er om ons heen gebeurt op deze zonovergoten dag. 00:02:12 Mennobart van Eerden: Bij de universiteit van Groningen ben ik opgeleid als dierecoloog. 00:02:17 Botte Jellema: Dierecoloog? 00:02:17 Mennobart van Eerden: Een dierecoloog houdt zich bezig met dieren en hun omgeving, en vooral omgeving in relatie tot voedsel. Dat was interessant voor Rijkswaterstaat, toen nog de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders, omdat ze iets wilde weten over het Markermeer in relatie tot natuur. Natuurwaarde was totaal onbekend in die tijd. 00:02:38 Botte Jellema: Straks meer over zijn onderzoek in het toen net ontstane Markermeer en over zijn bijzondere opdrachtgever, de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders. We kijken over het Markermeer uit en zien die zilverreiger eroverheen scheren. 00:02:52 Mennobart van Eerden: Deze soort is in Nederland gaan broeden dankzij dit, in de polder gemaakte, nieuwe natuurgebied, de Oostvaardersplassen. Nu zijn we eraan gewend. Je vindt ze overal in Nederland. Maar dit is de motor voor die soort in Nederland geweest, omdat het natuurgebied zo bijzonder werd. Aanvankelijk was het bedoeld als industriegebied. 00:03:17 Botte Jellema: Ik dacht dat dat een mythe was, maar dat is dus echt zo? De Oostvaardersplassen hier aan de andere kant, was bedoeld als industrieterrein? 00:03:25 Mennobart van Eerden: Dat was Zuidelijk Flevoland. De polder die voor de Markerwaard werd aangelegd in 1968. 00:03:35 Botte Jellema: Ik denk niet dat iedereen dat helder voor ogen heeft. De Flevopolder is eigenlijk in twee delen opgedeeld. Het bovenste deel heet Oostelijk Flevoland en het onderste deel heet Zuidelijk Flevoland, met Almere, Nijkerk en Zeewolde. De dijk waar wij nu staat loopt dwars door de polder. 00:03:58 Mennobart van Eerden: De Oostvaardersplassen lag aan het Markermeer en dat zou Markerwaard worden. Wat nu het Oostvaardersplassengebied is, zo'n 6.000 hectare groot, was aanvankelijk voorbestemd als industriegebied tussen Lelystad en het toen al geplande Almere. Er zou via het Oostvaardersdiep een vaarweg blijven. Zo had men dat globaal op de kaart. Alleen de natuur zag zijn kans schoon om in dat laagste gedeelte van de polder een ongelooflijk rijk gebied te ontwikkelen. Het was geen zandgebied maar supervruchtbare bodem. Dus daar kreeg je een explosie van muggen en vissen en daarmee ook vogels die daarop af kwamen. Toen zei men: dat kunnen we niet in een industriegebied laten omwentelen, laten we dat anders plannen. 00:04:50 Mennobart van Eerden: Het is mooi om te zien hoe het hele verhaal van die polders zich ontwikkelde. De aanvankelijke bestemming veranderde omdat ook de maatschappij zich ontwikkelde en gedachten veranderden. Uiteindelijk kreeg dat gebied een andere bestemming. Het is natuurgebied geworden. Die ingenieurs moesten een totaal andere richting op. Stel je dat eens voor! Zij waren aanvankelijk bezig met: hoe moet de kavelafstand zijn? Hoe moet de ontwateringsdiepte zijn voor de landbouw en later eventueel voor bewoning of bedrijventerreinen. Zij werden geconfronteerd met: het moet natuur zijn, hoe groot moet dat zijn? Waar lopen de grenzen? Moeten we dan nog wat doen of niet? Zoveel aanpassingen ten opzichte van het oorspronkelijke plan dat je denkt: dat het mogelijk was. Dat het mogelijk was! Het wás mogelijk en het is allemaal gedocumenteerd, ook met wetenschappelijk onderzoek, met studies, met proeven. Uiteindelijk heeft dat geleid tot wat we nu zien. 00:05:52 Botte Jellema: Bij dat documenteren heeft Mennobart een grote rol gespeeld. We steken de weg over en lopen door een hek de Oostvaardersplassen in. 00:06:03 Mennobart van Eerden: Naar beneden. We dalen nou echt af tot de kern van waar het om gaat bij het maken van polders. Een polder is een laaggelegen gebied. Het is dus een droogmakerij. Het klinkt heel gek. Wij lopen nu naar een wetland, dus naar een moerasgebied, maar toch is het hydrologisch gezien, een minipolder in de polder. We zijn nu drieënhalve meter, misschien wel vier meter, naar beneden gelopen en we hebben hartstikke droge voeten. We lopen allebei op schoenen, niet met lieslaarzen. 00:06:33 Botte Jellema: Het wordt wel wat zompig hier en daar als je van het paadje afgaat. 00:06:38 Mennobart van Eerden: Dat klopt. Dat is zo bedacht. Maar op zich is het heel bijzonder dat je dankzij het pompen, de waterstanden reguleert op het niveau waarbij ze functioneel zijn. Voor de landbouw ligt dat veel lager dan voor de Oostvaardersplassen, waar we nu zijn. Dit was het allerlaagste gebied in die polder Zuidelijk Flevoland. Daarom is het tot ontwikkeling gekomen, zou het ook het laatst worden gekoloniseerd door mensen. Men begon altijd aan de hoge randen. Dus aan de randen van het oude land begint zo'n ontginning met tijdelijke landbouw. Je hebt een enorme landbouwkundig areaal gehad, wat ook weer betekenis had voor kiekendieven, ganzen en grote roofvogels als zeearenden. Die overwinterden er toen ook al. Het duurde tot 2006 voordat ze er gingen broeden. 00:07:33 Botte Jellema: Toen lag die er al 50 jaar. 00:07:35 Mennobart van Eerden: Ja, precies. Uitgerekend de eerste zeearend die ging broeden in Nederland, nadat die vele honderden jaren weggeweest was, vestigde zich in dit gebied. Dat geeft zo mooi aan dat het niet alleen om het terreintype gaat. Zo'n terreintype als we hier zien, met wilgen, riet, wat gras, open water, heb je op meer plaatsen in Nederland. Maar het feit dat het zo groot is en zo aaneengesloten, dat hebben we nergens. 00:08:10 Botte Jellema: Ja, op de wadden, maar daar hebben we weer geen riet. 00:08:11 Mennobart van Eerden: Precies. Dus dit is een zoetwatermoerasgebied wat zijn weerga niet kent. Hier hoor je een blauwborst. Je wordt helemaal blij van dat beestje. Die heeft een rood en blauw keeltje en er zit een klein wit stipje in. Heel mooi. Het zijn een beetje nachtegaalachtige klanken. Daaronder hoor je een achtergrondkoortje van kleine karekieten. Je hoort een enkele rietzanger en een tuinfluiter in het bosje. 00:08:54 Botte Jellema: Ik meen een kieviet in de verte te horen. 00:08:56 Mennobart van Eerden: Dat zou kunnen. Geweldig. Een beetje nachtegaalachtig zoals je kent uit allerlei parken en uit de duinen. Hier hoor je gekwetter, dat is een rietzanger. Ik weet niet of je microfoon dat allemaal pakt? Dat is zo rijk! We staan hier en hebben zomaar tien soorten zangvogels omdat je die gradiënten hebt. Je hoort groene kikkers op de achtergrond. Het is nu ook opeens warm geworden, dus alles reageert nu. 00:09:37 Botte Jellema: We volgen het pad tussen de bomen en de struiken tot we bij een vogelkijkhut aankomen. Je vergeet het bijna als je er bent, maar dit is een natuurgebied dat drie meter onder zeeniveau ligt en bemalen wordt. 00:09:52 Mennobart van Eerden: We staan hier achter een schot, als je iets door de knieën zakt, kijk je door dat gat heen. Ik zie een lisdodde en riet. Ik hoor ganzen op de achtergrond. Ik zie daar moerasandijvie. 00:10:03 Botte Jellema: Zwaluwtjes die er laag overheen scheren om de vliegjes op de pikken. 00:10:07 Mennobart van Eerden: Die zouden hier niet kunnen broeden als die overkapte hut er niet was. 00:10:11 Botte Jellema: Nee, dan waren ze hier misschien niet. Het waren boerenzwaluwen, toch? 00:10:14 Mennobart van Eerden: Ja. 00:10:14 Botte Jellema: Ik kom van een boerderij, dus dat weet ik toevallig wel. Prachtdieren zijn het. Kijk nou, die hangt hier gewoon op twee meter afstand van je. 00:10:22 Mennobart van Eerden: Ze zijn succesvol in het grootbrengen van hun jongen. Vroeger in de jaren '60 en '70 was er vandalisme en werd dat kapotgemaakt. Nu gaat het goed, zelfs op dit soort openbare plekken. Heel bijzonder. Langzamerhand is er wel degelijk een groter besef ontstaan van hoe waardevol, maar ook wel hoe kwetsbaar het is, mede door communicatie, tv, boeken, noem maar op. 00:10:49 Botte Jellema: Ook wel door een nationale discussie, volgens mij. Dat gaat ook over het sterven van hier geïntroduceerde dieren als heckrunderen, koningspaarden en edelherten tijdens strenge winters. Een complexe discussie waar we in deze aflevering niet op ingaan. Maar het is onderdeel van de vraag hoe we naar dit gebied kijken. Mennobart legt uit dat het hier nog het meest lijkt op een rivierbegeleidend moeras, maar dan zonder de natuurlijke waterpeilwisselingen die een rivier met zich meebrengt. Dat zou je kunnen stimuleren. 00:11:21 Mennobart van Eerden: Daar kan je heel ver in gaan, en dat deden we aanvankelijk hier bij de Oostvaardersplassen met een pomp en een wateraflaatwerk. Dat was bedacht door civiele ingenieurs. Zij zeiden: als je dit soort terreintype wil bewaren, dan heb je dat nodig. Later kwam die hele fase van: helemaal handen af en geen pomp en geen wateraanvoer meer, never nooit. Regenval en verdamping regelen dat wel. Je zag dat de waterfase in dat moeras ging domineren en daarmee zakken de natuurwaarde terug. Je kunt zeggen: dat is natuurlijk, maar je komt dan tot de essentie van: we zitten hier in Nederland in het diepste deel van één van de polders van het IJsselmeergebied. Dus als je toch die waarden wil dienen, doe het dan niet zo tuinierachtig dat je alles wil reguleren. Stel zoveel mogelijk randvoorwaarden in die dicht bij de natuur zijn, waarna de natuurlijke variatie er de charme aangeeft. 00:12:25 Mennobart van Eerden: Als het droog is en er is een hittegolf, wil ik zien dat het droog is en niet dat er nog steeds evenveel water staat. In het IJsselmeer is dat soms zo. Met die drie hele hete jaren van de afgelopen periode, wordt er al van tevoren wat water vastgehouden, omdat men weet: landbouw heeft straks water nodig, dus we gaan water tegenhouden. Voor de natuur is dat tegengesteld want je zou verwachten, omdat het heet is, dat er op grote schaal slikvlaktes of zandbanken droogvallen. Maar in feite zien we dat nog niet omdat we het Rijnwater wat daarin komt, tegen kunnen houden. Dan gaat die andere functie van waterpeilbeheer een beetje domineren. Ik zeg het nou even een beetje gechargeerd maar het is wel zo. 00:13:09 Botte Jellema: Het beheer van de Oostvaardersplassen is in 1996 van Rijkswaterstaat overgegaan naar Staatsbosbeheer. Heeft het jou nooit pijn gedaan want jij bent een bioloog van Rijkswaterstaat? 00:13:21 Mennobart van Eerden: Goed dat je dat zo zegt. Pijn gedaan niet. Ik heb altijd wel mijn kans gezien, ook in die rol. Je moet anderen kunnen overtuigen. Dat deed ik vaak door nog wat onderzoek aan te houden, ook al mocht het misschien niet omdat het niet onze corebusiness was. Als ik kijk naar 42 jaar Mennobart bij Rijkswaterstaat, houd ik mijn hart wel vast en denk ik: hoe zal het verdergaan? Maar goed, je kan het niet vasthouden, je moet het overgeven. Er is ook alle vertrouwen dat het, misschien anders dan ik ooit had gedacht, doorgaat. 00:14:04 Mennobart van Eerden: Het mooie van dit hele verhaal is dat het concept van 'samen op' en 'sterk zijn naar de toekomst' steeds helderder wordt. De behoefte aan integraliteit en de interactie met het publiek, zijn heel belangrijk. Maar het moet ook gedragen wordt. De overheid moet niet dicteren: dit moet gaan gebeuren of we moeten en zullen. Nee, we dragen de verantwoordelijkheid, ook als Rijkswaterstaat. Ik zat vanmorgen op de website kijken. Onder de tab 'Nieuws' zie ik nu drie, vier items staan: de houting terug bij een vispassage, de film over de Marker Wadden en nog een paar van die kleinere onderwerpen. Dat is allemaal natuur, natuur, natuur, allemaal specifiek, allemaal op ons superinteressante werkgebied. Daar gaat het over en we zijn er trots op. Het is niet alleen het strooien van zout of het garanderen van de veiligheid, maar het is ook dit. En dat is heel mooi om te zien. 00:15:17 Botte Jellema: Mennobart van Eerden kwam eind jaren '70 in dit gebied, in opdracht van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders. Dat was de overheidsdienst die de nieuwe polders moest inrichten, een dienst die in 1989 opging in Rijkswaterstaat. Je bent hier, in één van de meest interessante periodes van dit gebied, bioloog geweest voor Rijkswaterstaat. Had je dat op één of andere manier bevroed toen je in Lelystad ging wonen. Je zal een jaar of 20 zijn geweest en je studeerde in Groningen Hoe was dat toen? Wat stelde je je daarbij voor? 00:15:57 Mennobart van Eerden: Dat was niet helemaal duidelijk, maar wel dat het heel boeiend zou zijn. Mijn hoogleraar destijds, Rudi Drent, hoorde dat ik die opdracht kreeg voor het Markermeer, het in kaart brengen van de natte natuur, ook kwantitatief. Hij dacht: oh, mijn hemel, Mennobart een goede student, gaat hieraan ten onder. Dat red hij niet, misschien moet hij het in het Lauwersmeer doen. Maar het was mijn opdracht en ik dacht: ik kan het niet maken om niet naar Lelystad te gaan, om niet het werk te doen wat ik moet doen in het Markermeer zelf. Later kwamen daar de Oostvaardersplassen en andere dingen bij. Het werd alleen maar meer. 00:16:31 Botte Jellema: Waarom zou je erin verzuipen? 00:16:33 Mennobart van Eerden: Omdat het te groot was. Hij was bang voor de fysieke schaal van 70.000 hectare Markermeer. Wat kun je daar nou doen? 00:16:42 Botte Jellema: Het is ook gigantisch, laten we wel wezen. Je hoogleraar zei toen: een goeie student, maar het is wel een beetje veel. Hij leeft waarschijnlijk niet meer. Als je hem nu tegen zou komen, wat zou je dan tegen hem zeggen? 00:16:58 Mennobart van Eerden: Dan word ik emotioneel. Ik denk dat het goed was zoals het ging. Ik had de durf om het te doen. Het was ook een kwestie van durf. Ik dacht: we gaan het doen, niet alleen, maar samen met mensen die er al waren en die bondgenoten werden. Dat was wel heel apart. Sorry voor het intermezzo. 00:17:21 Botte Jellema: Het is mooi, toch? 00:17:24 Mennobart van Eerden: Als ik terugdenk over die lange periode, was de essentie: ga daarheen waar het werkelijk gebeurt en doe daar je ding zo goed als je kan. Zet alles in, je kracht en wat je hebt meegekregen. Maar om dat te doen, was wel een life event. Ik kwam hier letterlijk alleen in een huis van de Rijksdienst. De Rijksdienst was, behalve dat ze van alles deden in die polder, ook de huiseigenaar. Ze wezen mij een huis aan: u woont nu daar. Ik kwam bij mijn ouders vandaan. Ik moest op één september beginnen en op vijftien september kreeg ik de sleutel. Ik heb niet opgebeld van: kan dat beter gematcht worden? Ik dacht: kennelijk gaat het hier zo en ik neem het zoals het komt. Het was iets wat ik van huis uit heb meekregen. Ik verbleef twee weken op de camping tot ik het huis in kon. Het was puur pionieren. 00:18:23 Mennobart van Eerden: Ik was los van Groningen en ik zat in Lelystad, bijna een place in the middle of nowhere. Hoewel het al behoorlijk in ontwikkeling was want het was al ruim twaalf, dertien jaar oud. Maar goed, ik was jong en had die pioniersgeest. De structuur waarin ik terechtkwam was een soort warm nest. Destijds waren het alleen mannen in die 'Rijksdienstwereld'. Wel wat vreemde mannen, die allemaal heel gedreven waren. Er reed een hydroloog rond op een motor, Wim Sieben. Die was nog in de Wieringermeer geweest. Hij was toen net zo oud als ik als ik nu ben. Als student zag ik hem daar opereren. Dat was heel apart. Jij bent geen gewone, dacht ik nog. Maar dat vonden ze van mij ook. 00:19:16 Mennobart van Eerden: We hadden wilde woensdagen en dolle dinsdagen. Je rapporteerde dan over je onderzoek aan elkaar. Tegelijk was het ook een soort test van: kan hij werkelijk doen wat hij zegt dat hij doet? Die mannen, van die serieuze waterstaatskundig ingenieurs, vaak met een snor, hoorden dan iets over biologie en over natuurwaarden. Zij vonden dat allemaal een beetje vakantieachtig. Er waren al eerder biologen geweest die muizen gingen tellen of kerkuilkasten plaatsen in boerderijen. Dat gebeurde ook allemaal. Wat goed was, dat bleef en wat minder goed was, dat werd niet afgeserveerd maar dan kreeg je een andere rol. Zo zat de structuur van die dienst in elkaar. 00:20:07 Mennobart van Eerden: Ik weid uit. Maar als jij mij vraagt: hoe kwam je nu binnen, dan denk ik: zo kwam ik binnen. Vrij eenzaam en alleen, maar wel in een soort groep, in een soort geborgenheid waarin er plaats was voor anders denken. Er kon ook veel. Als je een goed plan had, werd dat beloond, er was geld voor en je kon dingen doen. Toen ik voorstelde om vanuit de lucht vogels te tellen, keken ze wat vreemd, maar hebben ze dat gewoon geregeld. Sinds die tijd is dat zo gebleven. Ik heb wel drie serieuze aanvallen op dat programma gehad, maar dankzij het feit dat we doorgingen hebben we nu een hele dataset en kunnen we perfect laten zien hoe de dingen zijn veranderd, ook in relatie tot de genomen maatregelen. 00:20:53 Botte Jellema: Dat is eindeloos waardevol. 00:20:55 Mennobart van Eerden: Dat is waardevol. Dan denk ik: wow, wat mooi dat je me die kans gaf. Maar tegelijk hield ik ook het roer en de rug recht, zo typisch was ik wel. Ik was een beetje de eigenwijze Groninger. 00:21:17 Botte Jellema: Zullen we weer teruglopen? 00:21:18 Mennobart van Eerden: Ja. 00:21:31 Botte Jellema: Je hoorde Mennobart van Eerden, bioloog bij Rijkswaterstaat in het IJsselmeerpoldergebied. Hij gaat binnenkort met pensioen, na een heel leven in dit jongste stukje Nederland. Dit was een aflevering van de podcastserie over het werk van Rijkswaterstaat. Bedankt voor het luisteren.