Natuur en biodiversiteit

Regina Bruins: Ik word heel blij van de mensen daar. Weet je waarom? Hier gebeurt iets wat ik in het dagelijks leven niet vaak zie. Mensen raken enorm ontroerd als ze daar zijn. Botte Jellema: In de Waddenzee liggen een aantal onbewoonde eilanden die van levensbelang zijn voor de dieren die in de zee leven en er passeren. Eén van de eilanden is Richel, vlak bij Vlieland. In het watersportseizoen zitten daar Wadwachters in een unieke toren. Dit zijn natuurbeschermers en ontvangers van gasten. De Waddenzee is het grootste getijdengebied ter wereld en is een belangrijke plek voor veel waterleven en vogels. Het staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst en het is een Natura 2000-gebied. Er wordt gewoond, gewerkt en gerecreëerd. Dat is een spannende combinatie. Er zijn dus veel belangen in dit unieke gebied. Botte Jellema: Welkom bij de podcast van Rijkswaterstaat. Mijn naam is Botte Jellema. In deze aflevering gaat het over de onbewoonde eilanden in de Waddenzee en de vrijwilligers die Rijkswaterstaat helpen bij het beheren van dit wereldwijd unieke natuurgebied. Arianne Lokker: Een Wadwachter op Richel is heel bijzonder, want je hebt maar één Richel en dat ligt vlak onder Vlieland. Botte Jellema: In de haven van Harlingen ontmoet ik de vriendinnen Arianne Lokker en Regina Bruins, die als vrijwilligers bij Rijkswaterstaat op het punt staan om naar Richel te gaan. Arianne Lokker: Daar staat een toren en daar zijn we Wadwachter. Daar komen vooral veel vogels om te broeden, maar ook om rust te zoeken bij hoogwater. Er komen ook droogvallers, dus er komen ook mensen met een platbodem. Botte Jellema: Precies, want droogvallen is dat je daar gaat liggen en wacht tot het eb wordt. Hoe ziet de toren die je net benoemde eruit? Arianne Lokker: Als je met de boot naar Vlieland gaat, zie je een witte toren die afgezonken is. De toren heeft twee verdiepingen. Op de eerste verdieping heb je twee slaapkamers en een wc. De bovenste verdieping heeft een woonkamer en een keukentje. Wij koken op gas en hebben zonnepanelen. Botte Jellema: Voor de stroom. Heb je daar bereik? Dat vroeg ik me ineens af. Arianne Lokker: Wij liften mee op de paal van Vlieland. We hebben geen wifi. Vlieland is heel dichtbij, maar daar kan je niet naartoe, want er zit een enorm diepe vaargeul. Je kan er niet lopend of zwemmend naartoe, dat is veel te gevaarlijk. Botte Jellema: Dat is waar de geul waarover de veerboot die vanaf de haven van Harlingen naar Oost-Vlieland vaart. Arianne Lokker: Ja, die slingert door het Waddengebied om alle platen heen. Eén van die platen is Richel. Botte Jellema: Wat zijn jullie taken als Wadwachters, Regina? Regina Bruins: Op Richel werken wij in opdracht van Rijkswaterstaat als Wadwachters. We hebben het voor mijn gevoel dan het meest over een educatieve bewustwordingstaak. Botte Jellema: Een educatieve bewustwordingstaak? Regina Bruins: Het is educatief en het is bewustwording. In die geul aan de zuidkant van Richel komen schepen droogvallen, dat zei Arianne al. Dat zijn soms particuliere jachten of kleine bootjes, mensen die het wad goed kennen of graag zeilen. Er zijn echter ook schepen van de bruine vloot. Die zijn groot en hebben vaak veel bezoekers en gasten aan boord. Sommige van hen zijn voor het eerst op de eilanden en voor het eerst op een plaat en vallen voor het eerst droog. Er zijn een paar dingen die je daar niet mag. Dat lijkt misschien een beetje overdreven, want waarom niet? Het is hier zo vrij en zo open, waarom zou je het niet mogen? Botte Jellema: Het is een gigantisch gebied. Regina Bruins: Het is ook een gigantisch gebied. Het is ook heel wonderlijk dat als het drooggevallen is, vier of vijf keer zo groot is dan als het vloed is. Het is altijd heel magisch om dat te zien gebeuren. Die zandplaat wordt trouwens steeds meer een eiland, want hij is bijna nooit meer helemaal overstroomd. Het is inmiddels bijna het zesde Waddeneiland. Dan moeten we toch eens gaan denken over een afkorting. Botte Jellema: TVR-TAS, of zo. Regina Bruins: Er moet iets bij. RTV-TAS. Hoe dan ook, in het midden is het inmiddels vijf of zes meter hoog. Jaren geleden hebben we daar op het eiland de eerste zeekraal zien verschijnen, net als de eerste tarwe bies en daarna kleine struikjes. Het middengebied is verboden gebied, want daar broeden duizenden wadvogels zoals de mantelmeeuw, visdiefjes en enkele scholeksters. Vooral de mantelmeeuw broedt daar. Onze taak is in ieder geval om te zorgen dat mensen niet naar het middelste deel gaan. Dat kan je ook heel duidelijk zien: iedereen die wel eens de veerboot naar Terschelling of Vlieland heeft genomen ziet in het water staken staan daar op die hoogte. Je mag niet achter de staken het gebied in. Botte Jellema: Samen met overheden, gebiedsbeheerders, hulpdiensten en maatschappelijke organisaties beheert Rijkswaterstaat de Waddenzee en dus ook de onbewoonde eilanden van de Wadden, zoals Rottumerplaat, Griend en Richel. Dat beheer nam Rijkswaterstaat over van Natuurmonumenten en daar was al een paar jaar een vrijwilligersclub die ook de Waddentoren bemenst. Langs die weg zijn Arianne en Regina bij Rijkswaterstaat terechtgekomen. Botte Jellema: Mag ik hem vast aanzetten? Annemarie Benbom: Ja, dat mag. Het zijn een beetje mijn wadwachter moeders. Zo ervaar ik het. Botte Jellema: De begeleider van vrijwilligers is Annemarie Benbom, Coördinator Operationeel Natuurbeheer. Botte Jellema: Voordat ik bij Rijkswaterstaat kwam werken, wist ik al wel dat ik een contract zou krijgen, maar ik was nog niet gestart. Toen zei mijn collega dat we misschien iets konden organiseren zodat ik een kijkje kon nemen op de Wadtoren, want dan wist ik precies wat ik zou gaan doen. We hadden toen geregeld dat ik een dag of vier bij Regina en Arianne op bezoek mocht. Dat was logistiek toevallig allemaal haalbaar. Ik heb vier dagen met ze op een onbewoond eiland gezeten en dat schept een band. Botte Jellema: Hoe was dat? Annemarie Benbom: Het is heel bijzonder. Het is sowieso goed om hetgeen wat je coördineert en aanstuurt zelf te ervaren. Vanaf mijn bureau kan ik van alles verzinnen, maar als dat in de praktijk heel anders loopt, werkt dat helemaal niet. Dat is sowieso goed in mijn werk. Botte Jellema: Dat je weet hoe het er daar aan toe gaat? Annemarie Benbom: Dat je weet hoe het werkt. Botte Jellema: Voordat we begonnen te praten, kreeg je de vraag of je volgende week een putemmer mee wil nemen. Met dat soort dingen weet je waar het over gaat en waar het voor is. Annemarie Benbom: Het hoort ook wel bij het werk dat er veel praktische zaken bij komen kijken. Je kan een aannemer vragen om een putemmer te brengen, maar als we zelf ook die kant op varen, kunnen we het zelf ook meenemen. Botte Jellema: Richel is de afgelopen jaren gegroeid in oppervlakte en hoogte. Het is inmiddels een hoogwater vluchtplaats. Annemarie Benbom: Het is een belangrijke tussenstop voor trekvogels als zij onderweg zijn. Er is hier ontzettend veel eten voor de vogels te vinden in de bodem. Een hoogwater vluchtplaats zegt het al, het blijft droog op het moment dat het hoogwater is. De vogels moeten wel ergens droge voetjes houden. Dat zijn belangrijke plekken in het hele waddengebied. Richel is niet de enige hoogwater vluchtplaats, dat strekt zich over het hele waddengebied, ook stukken van de bewoonde eilanden. Regina Bruins: De Boschplaat bij Terschelling is heel bekend. Dat is ongeveer de helft van het eiland. Annemarie Benbom: Het zijn belangrijke plekken voor vogels om te rusten. Botte Jellema: Voor zeehondjes is het ook belangrijk, begrijp ik, want die worden daar voor een belangrijk deel geboren. Annemarie Benbom: Dat klopt. Op Richel worden voornamelijk grijze zeehonden geboren. Het grootste deel van de Nederlandse populatie wordt geboren op Richel, dus dat is wel een bijzondere aangelegenheid. Dat gebeurt altijd in december. Botte Jellema: Er is nog iets op Richel, want je mag er komen als burger, in ieder geval als je een boot hebt. Annemarie Benbom: Je kan er komen. Er gaat geen veerboot naartoe. Hij komt er wel langs als je naar Terschelling of Vlieland gaat, maar hij stopt er niet. Als je een boot hebt die droog kan vallen, zou je kunnen droogvallen op Richel. Botte Jellema: We zitten in de haven van Harlingen. Je hebt hier de bruine vloot. Die maakt daar gebruik van. Annemarie Benbom: Die maakt daar zeker gebruik van. De zandplaat is zo verdeeld dat een deel is afgesloten voor publiek of recreanten, dat is echt een gesloten gebied om de vogels zo goed mogelijk te kunnen beschermen. Op het moment dat het laagwater wordt, ontstaat er meer ruimte en kunnen schepen droogvallen en een stukje rondlopen op de zandplaat. Botte Jellema: Dat vind ik een interessant spanningsveld, want het is van Rijkswaterstaat. Dat zeg ik tussen aanhalingstekens, want het is van ons allemaal, maar Rijkswaterstaat beheert het Waddengebied. De watersporters komen daar terwijl er ook een deel beschermd moet worden. Het is een gigantisch gebied. Richel is op zich niet heel groot, maar het is veel meer dan Richel alleen. Daar hebben jullie de Wadwachters voor? Annemarie Benbom: Precies. De Wadwachters zijn er om de recreanten die daar droogvallen in de gaten te houden en te kijken of zij zich aan de regels houden. Omdat het een gesloten gebied is, mogen er geen mensen in komen en doordat we daar Wadwachten hebben zitten, heeft het al een preventieve werking zodat mensen dat niet doen. Bovendien is het zo dat de Wadwachten in een Wadtoren verblijven wat een opmerkelijk bouwwerk is wat ineens te vinden is op het wad, dus dat trekt de aandacht. Als mensen daar droogvallen, zijn ze geneigd om naar de Wadtoren te lopen om te kijken wat het is en wat daar gebeurt. In die zin is het een mooie afleidingsmanoeuvre zodat ze het gesloten gebied niet inlopen. Botte Jellema: Wadwachters verblijven in koppeltjes van twee een week op de toren, van vrijdag tot vrijdag. De toren is bezet van april tot in september en tijdens het watersportseizoen. Dat valt in belangrijke mate samen met het broedseizoen. Arianne en Regina zitten één keer per jaar een week op de Wadtoren en zijn nu in Harlingen vlak voor hun vertrek naar Richel. Botte Jellema: Ik zal niet zeggen dat alle watertoeristen zo zijn, maar er staat wel eens een kratje bier aan boord van een schip. Er wordt wel eens wat gedronken en dan worden mensen misschien baldadig en luisteren ze niet heel snel. Wat maken jullie allemaal mee met mensen die niet willen? Regina Bruins: Dat is hier niet aan de orde voor mijn gevoel. De echte feestgangers willen volgens mij überhaupt niet op Richel zijn, want die willen direct door naar Terschelling. Botte Jellema: Of de Appelhof. Regina Bruins: De Appelhof om bierkratten te stapelen. Dat is niet aan de orde. Arianne Lokker: Vorig jaar hadden we het incident dat het water opkwam. Een goede schipper brieft zijn bezoekers en doen een briefing: waar zijn jullie, waar moet je op letten en wat mag je niet doen? Je mag niet met een drone vliegen, je mag niet met een bal spelen, je mag niet vliegeren, maar je mag wel genieten, schelpen zoeken en je ogen uitkijken en de weidsheid ervaren. Er was toen een schip wat er al een poosje lag. De kinderen waren bij dat schip. Op een gegeven moment kwamen ze allemaal het zand op. Wij waren al binnen. Regina Bruins: Het werd al vloed. Botte Jellema: Jullie waren binnen omdat jullie toren ook onder stroomt. Regina Bruins: Wij zagen al dat je dan naar binnen moet, maar de schipper liet de kinderen gaan. We hebben vanaf de toren toen echt moeten roepen dat ze terug moesten. Leg dat maar eens uit aan zestienjarigen. Uiteindelijk moesten ze, terwijl het water tot hun middel stond, door het water weer terug naar de boot. Ik vind het jammer dat die schipper ze daar niet op heeft gewezen. Botte Jellema: Je zou toch iets anders verwachten van een schipper. Regina Bruins: Onze ervaringen zijn wel heel gunstig voor de schippers. Botte Jellema: Dit was één incident. Regina Bruins: Dit was een incident. Arianne Lokker: Wat ik ook heel gunstig vind als het gaat om effecten... Soms is de effectmeting moeilijk. We praten altijd met mensen die we tegenkomen en met name ook met de bemanning van het schip wat ons brengt, genaamd Asterias. Ik vind het persoonlijk heel erg leuk om te horen dat er minder overtredingen zijn sinds wij er zijn, sinds twaalf jaar. Botte Jellema: Wie bedoel je met wij? Arianne Lokker: Daarmee bedoel ik de Wadwachters, de vrijwilligers. Dat gaat ook om het feit dat Rijkswaterstaat de keuze heeft gemaakt om dat zo te doen. Dat hadden ze ook niet kunnen doen. Wij horen echt wel respect. Botte Jellema: Jullie zitten met zijn tweeën een week lang in die toren. Het klinkt groot, maar dat is het volgens mij niet. Arianne Lokker: Het is volgens mij flink wat groter dan een tiny house. Je hebt een omloop eromheen waardoor je met hoogwater, als je min of meer gevangen zit op de toren, die ruimte nog wel hebt. Soms zijn die gevangen uurtjes ons nog wel het meest dierbaar, want dan ben je aan het zitten en kijken. Je kijkt je suf. Je hebt 360 graden vrij uitzicht. Waar heb je dat in Nederland? Je hebt ook het geluid. Je moet echt naar de toren komen, dan heb je het geluid. Op het moment dat het wad vol loopt... Het duurde twee jaar voordat ik het ging herkennen, maar ik kan nu met mijn ogen dicht als ik slaap weten hoe ver het water is. Met opkomend water hoor je 'klonk, klonk, klonk'. Bij het teruggaand tij klinkt het alsof je een stop uit de gootsteen haalt. Het is fascinerend. Je moet in de toren komen en het opnemen. Botte Jellema: De Wadwachters op de toren op Richel zijn er dus altijd in het watersportseizoen. Er zijn dus altijd ogen. Je wordt daar altijd gezien als je er met een boot naartoe gaat. Een praatje met wat uitleg over wat er wel en niet kan en waarom maakt vaak al het verschil. Bovendien hebben ze op de toren een kort lijntje met handhaving als dat nodig is. Dat werkt, zegt Annemarie Benbom. Annemarie Benbom: Ik weet niet of het de beste manier is om alleen boetes uit te schrijven. Als je niet weet wat belangrijk is en waarom we de natuur zo goed mogelijk moeten beschermen, kan je daar ook niet naar handelen. Als je daar meer kennis over hebt, denk ik dat je ook beter je best zal doen om daar je eigen steentje aan bij te dragen. Botte Jellema: Dat hoorde ik uit de verhalen van Arianne en Regina ook terug, namelijk dat er veel kennisoverdracht plaatsvindt. Je gaat daar niet liggen als je een zuipvakantie op Terschelling wil. Annemarie Benbom: Dat is dan niet helemaal de juiste plek. Botte Jellema: Het is een selectie van mensen en dat zie jij ook aan je wachtlijst voor hoeveel mensen Wadwachter willen worden. Annemarie Benbom: Het is een erg populaire taak. Botte Jellema: Wat als ik me nu zou inschrijven? Regina Bruins: Dat kan niet meer. We hebben zoveel animo dat de wachtlijst overvol is. Als we daar nu nog mensen bij opzetten, zou ik mensen valse hoop geven, dus die hebben we gesloten. Botte Jellema: Er is ook een achterliggende reden voor Rijkswaterstaat om hier wel een extra inspanning op te doen. Dat heeft te maken met Natura 2000. Kan je dat uitleggen? Annemarie Benbom: Er is een Natura 2000-beheerplan voor de Waddenzee en daar staat in wat voor natuurdoelen we moeten behalen. Denk aan verschillende broedvogels en niet-broedvogels die we in het Waddengebied willen hebben. Er is een aantal genoemd wat mooi is om te halen, maar het liefst hebben we daar nog meer van. Dat gaat vooral om verschillende vogelsoorten en andere zeezoogdieren. Voor Richel zijn de vogels het belangrijkste. Door de Wadwachten in te zetten voorkomen we verstoring. Dat is goed voor de vogels, want als ze het lekker rustig hebben, verstoren we hun broedproces niet. In het trekseizoen verstoren we alle rustende en foeragerende vogels ook niet, dus dat is de reden dat we daar Wadwachten hebben. Botte Jellema: Hoe kwetsbaar is dit gebied? Annemarie Benbom: Dit gebied is heel kwetsbaar. Het gaat niet goed met de Waddenzee. We moeten er alles aan doen om de doelstellingen die geformuleerd staan te halen. Dat halen we niet of amper. We zouden met zijn allen nog beter ons best moeten doen om te kijken of we het tij kunnen keren en ervoor kunnen zorgen dat het wel beter gaat met de Waddenzee. We doen wat we kunnen en ik denk dat dit wel een heel mooi middel is om in ieder geval de gesloten en kwetsbare gebieden en hoogwater vluchtplaatsen zo goed mogelijk te beschermen en daar zorg voor te dragen. Botte Jellema: Richel bij Vlieland is niet het enige onbewoonde eiland in de Waddenzee en ook niet het enige waar vrijwilligers van Rijkswaterstaat zitten als Wadwachters. Ze zitten ook op Rottumeroog en Rottumerplaat. Of de Rottums, zoals Annemarie ze noemt. Botte Jellema: De Rottums. Er is een prachtig verhaal dat Godfried Bomans er heeft gezeten, net als Jan Wolkers. Dat was begin jaren tachtig, ik weet het niet precies. Ik ga het opzoeken. Botte Jellema: Dat was dus in 1971. Godfried Bomans stierf eind 1971 en er wordt gezegd dat zijn verblijf van een week op Rottumerplaat niet heeft geholpen bij zijn gezondheid. Botte Jellema: Die hebben in datzelfde huis gezeten als waar jouw vrijwilligers op die eilanden zitten. Annemarie Benbom: Dat klopt. Botte Jellema: Daardoor zijn die eilanden wel legendarisch geworden. Jan Wolkers is opgebloeid en Godfried Bomans is daar half dood gegaan. Annemarie Benbom: Precies, dat is lekker tegenstrijdig. You hate it or you love it, denk ik. Gelukkig vinden de vrijwilligers die daar zitten het allemaal heel fijn en fantastisch om daar te mogen komen. Botte Jellema: De faciliteiten zijn daar anders. Dat heeft een geschiedenis. Annemarie Benbom: Dat klopt. De Rottums is een verzamelnaam voor Rottumerplaat, Rottumeroog en het Zuiderduin. Rottumerplaat is het grootste eiland van deze drie eilanden, daar staat het grootste huis op. Botte Jellema: Daar zit je heel dicht tegen Borkum in Duitsland aan. Annemarie Benbom: Het ligt tussen Schiermonnikoog en Borkum in. Daar is in de jaren vijftig een huis gebouwd zodat arbeiders daar helmgrassen konden planten omdat ze de Waddenzee wilden inpolderen. Dat is een flinke basis geweest voor de groei van het eiland. Zodra je die grassen plant, blijft er meer zand en slib in hangen en groeit het eiland aan en wordt het groter. Dat huis staat er nog steeds. Als je daar binnenkomt, stap je terug in de tijd. Dat is een bijzondere ervaring. De faciliteiten zijn best wel goed op Rottumerplaat omdat je een heel huis hebt waar je gebruik van kan maken. Er staat ook een toren zodat je goed overzicht hebt op de vogels die daar broeden en het goed in de gaten kan houden. Botte Jellema: Is dat de foto op je homescreen van je telefoon, zag ik dat goed? Regina Bruins: Dat was Rottumeroog. Daar staat een baken, maar we hebben er ook een kleine hut staan. Dat is dat is wel een stuk primitiever. Dat is een kleine hut waar maximaal twee mensen in kunnen verblijven. Op alle eilanden koken we op gas. Op Rottumeroog hebben we een paar zonnepanelen waar je stroom vandaan kan halen. Het is primitief, maar het past wel bij de omgeving. Botte Jellema: Daar mag je nu helemaal niet meer komen. Annemarie Benbom: Nee, het ligt in een afgesloten gebied wat tevens ook referentiegebied is, dus daar wordt gekeken naar wat er met de natuur gebeurt als er helemaal geen mensen meer komen. De mensen die wij daar naartoe sturen doen monitoring voor ons, ze brengen vooral vogels in kaart. Wat zit er, wat broed er en hoeveel? Ook in de winter worden er tellingen gedaan, dan zijn het hoogwater vluchtplaats tellingen om de trekvogels in kaart te brengen. Het is een belangrijke taak die we daar vervullen om te weten hoe het gaat en wat er zit. Botte Jellema: Dit is ook een mooie illustratie van hoe anders we nu naar dit gebied kijken dan zestig of zeventig jaar geleden toen het werd aangelegd. Het werd aangelegd met het idee om er land van te maken. Annemarie Benbom: Dat kunnen we ons nu niet meer voorstellen. Dat is uiteindelijk gelukkig niet doorgegaan. Het is een uniek natuurgebied met unieke waarden wat goed is om te beschermen, dat is goed voor de vogels. Alles wat we daaraan kunnen doen, moeten we doen, ook al is het niet leuk om te horen dat niet je op zulke mooie plekken mag komen. Botte Jellema: Daar is een goede reden voor. Annemarie Benbom: Er is een goede reden voor. Botte Jellema: Is het meer een vakantie of een werkweek voor jullie? Regina Bruins: Het is zeker geen vakantie en ook geen werkweek. Het zit er een beetje tussenin. Het voelt veel meer als een bezinning of bijdrage. Ik kom zelf al dertig jaar op Vlieland, dus ik vaar dit stuk sowieso zes of zeven keer per jaar. Het wad zit een beetje in ons, toch? Arianne Lokker: Het natte zand, niet het strand waar je op ligt. Het natte zand. Regina Bruins: Het zand is altijd nat, dus je hebt altijd schoenen of laarzen aan. Het is geen strand, het is nat zand en daar gebeurt altijd iets. Je ziet kleine zeesterretjes en kleine mosseltjes omdat er een mosselbank gaat ontstaan wat een jaar later weer weggespoeld is. We leren er ook nog steeds veel over die kant, het begin van de voedselketen. Botte Jellema: Wat leren jullie daar over mensen? Regina Bruins: Wat ik er zelf leer over mensen... Leuk, over vijf minuten gaat hij weer. Ik word heel blij van de mensen daar. Weet je waarom? Hier gebeurt iets wat ik in het dagelijks leven niet vaak zie. Mensen raken enorm ontroerd als ze daar zijn. Stel je voor dat je voor het eerst in de woestijn of een regenwoud bent. Dat doet zintuiglijk iets met je. Een van mijn meest bijzondere ervaringen was jaren geleden met een schoolklas met die mooie kwetsbare leeftijd van 14 of 15 jaar. Er kwam ineens een jongetje op me af rennen die vroeg wanneer de zee zou komen. Dat jongetje dacht echt dat de zee zou verschijnen als een tsunami. Het is nu laag, maar ineens is het daar. Regina Bruins: Ik ging het toen met een stokje en een balletje uitleggen. Het balletje was de maan, een schelp was de zon en een ander ding was de aarde. Ik legde daar een blauw touwtje omheen en vertelde: dit is de zee, dit is de zon en dit is de maan en dit trekt met een magnetisch veld. Dat jongetje besefte zich toen dat je weet wanneer het eb of vloed wordt. Bij een kind zie je dan een lichtje aangaan waarvan je weet dat hij dat op de kwetsbare leeftijd van 14 of 15 jaar nooit meer gaat vergeten. Ik denk dat ik daar leer van mensen dat er, ondanks deze ingewikkelde tijden, in ieder mens een nieuwsgierig jongetje zit wat de wereld ontdekt. Dat vind ik heel erg mooi aan ons werk. Botte Jellema: Dat is een prachtig verhaal. Regina Bruins: Ik word er een beetje emotioneel van. Dat is wat mij het meeste raakt. Niet het aantal vogels, maar de verhouding tussen mens en natuur. Als we dat uit het oog verliezen... Botte Jellema: Moet jij binnen Rijkswaterstaat vaak uitleggen wat je doet? Annemarie Benbom: Ja. Botte Jellema: Met je vrijwilligers? Annemarie Benbom: Ja, want het is iets nieuws binnen Rijkswaterstaat. Het is niet zo dat er in iedere regio met vrijwilligers gewerkt wordt. Ik moet vaak uitleggen wat ik doe. Ik vind het zelf de mooiste baan die er bestaat. Ik weet niet of ik de mooiste baan heb van Rijkswaterstaat, maar ik denk van wel. Ik kom op superunieke plekken en heb contact met veel mensen die zich allemaal onwijs hard inzetten om dat gebied te behouden en daarover mee te denken. We werken samen met veel verschillende partijen zoals de Waddenunit en NIOZ. Het is heel bijzonder. Botte Jellema: Dat kan ik me goed voorstellen. Botte Jellema: Je hoorde Annemarie Benbom, Coördinator Operationeel Natuurbeheer bij Rijkswaterstaat. Het onbewoonde eiland Richel en de Wadtoren kan je ook zien zonder er zelf naar toe te varen. De veerboten voor Vlieland en Terschelling varen er vlak langs. Dank ook aan vrijwilligers Arianne Lokker en Regina Bruins die elk jaar een week naar Richel gaan als Wadwachters. Dit was een aflevering van de podcastserie over het werk van Rijkswaterstaat. Als je dit een leuke aflevering vindt, laat dan een review en een sterrenbeoordeling achter in je podcast-app. We vinden het ook leuk als je hem deelt op je sociale media zodat andere mensen er ook over horen. Bedankt voor het luisteren.

00:00:00 Voice-over: Elk etmaal werd zes tot zeven miljoen kubieke meter water uit de polder naar het IJsselmeer gepompt, ruim 200 dagen achtereen. Nu, iets meer dan zeven maanden na het begin, is de polder Zuidelijk Flevoland, de vierde IJsselmeerpolder, officieel drooggevallen. 00:00:16 Botte Jellema: Dat was in 1968. Het was monumentaal, maar het was nog lang niet klaar. Er moest nog een vijfde IJsselmeer polder komen en een groot industrieterrein in het diepste deel van Zuidelijk Flevoland. Maar dat liep helemaal anders. Dit is het verhaal van een Rijkswaterstaat-medewerker die daar een grote rol in heeft gespeeld. 00:00:40 Botte Jellema: Welkom bij de podcast van Rijkswaterstaat. Mijn naam is Botte Jellema. Deze aflevering gaat over de Flevopolder, het grootste kunstmatige eiland ter wereld, en over één man die de ontwikkeling van dit gebied vanaf een paar jaar na de drooglegging helemaal heeft meegemaakt. 00:00:54 Mennobart van Eerden: Dat je dan dus aan het eind van je [onhoorbaar 00:00:57-00:00:58] en dan denk ik: hier sta ik als 'polderman'. Dat is ook weer grappig. 00:01:01 Botte Jellema: Mennobart van Eerden. Hij is ecoloog en senior adviseur Waterkwaliteit en Natuurbeheer bij Rijkswaterstaat, werkzaam in het gebied van Markermeer en de Flevopolders. 00:01:11 Mennobart van Eerden: Officieel is het één oktober. Dan is het game over. Het is al twee keer verlengd. 00:01:15 Botte Jellema: Zo te horen heb je daar niet zoveel zin in? 00:01:16 Mennobart van Eerden: Zin is een groot woord. Mijn hobby is mijn werk geworden. 00:01:25 Botte Jellema: Mennobart kent het hier als geen ander, al was het maar omdat hij hier al eind jaren '70 kwam werken. Een paar jaar voordat hij naar Lelystad kwam, was de Houtribdijk aangelegd, de dijk tussen Lelystad en Enkhuizen waardoor het Markermeer is ontstaan. Het was toen nog altijd de bedoeling om dit meer ook in te polderen. Maar nadat ingenieurs met dijken en pompen bijna een eeuw bezig waren geweest in het IJsselmeergebied, kwam de natuur terug. 00:01:51 Mennobart van Eerden: Kopmeeuwen en er vliegt een grote zilverreiger over het water. Die hadden we 20 jaar geleden helemaal niet. 00:01:57 Botte Jellema: We ontmoeten elkaar op de dijk tussen Lelystad en Almere met uitzicht over het Markermeer. Mennobart heeft een verrekijker bij zich, die hij er af en toe gedachteloos bij pakt. Hij is opmerkzaam voor alles wat er om ons heen gebeurt op deze zonovergoten dag. 00:02:12 Mennobart van Eerden: Bij de universiteit van Groningen ben ik opgeleid als dierecoloog. 00:02:17 Botte Jellema: Dierecoloog? 00:02:17 Mennobart van Eerden: Een dierecoloog houdt zich bezig met dieren en hun omgeving, en vooral omgeving in relatie tot voedsel. Dat was interessant voor Rijkswaterstaat, toen nog de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders, omdat ze iets wilde weten over het Markermeer in relatie tot natuur. Natuurwaarde was totaal onbekend in die tijd. 00:02:38 Botte Jellema: Straks meer over zijn onderzoek in het toen net ontstane Markermeer en over zijn bijzondere opdrachtgever, de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders. We kijken over het Markermeer uit en zien die zilverreiger eroverheen scheren. 00:02:52 Mennobart van Eerden: Deze soort is in Nederland gaan broeden dankzij dit, in de polder gemaakte, nieuwe natuurgebied, de Oostvaardersplassen. Nu zijn we eraan gewend. Je vindt ze overal in Nederland. Maar dit is de motor voor die soort in Nederland geweest, omdat het natuurgebied zo bijzonder werd. Aanvankelijk was het bedoeld als industriegebied. 00:03:17 Botte Jellema: Ik dacht dat dat een mythe was, maar dat is dus echt zo? De Oostvaardersplassen hier aan de andere kant, was bedoeld als industrieterrein? 00:03:25 Mennobart van Eerden: Dat was Zuidelijk Flevoland. De polder die voor de Markerwaard werd aangelegd in 1968. 00:03:35 Botte Jellema: Ik denk niet dat iedereen dat helder voor ogen heeft. De Flevopolder is eigenlijk in twee delen opgedeeld. Het bovenste deel heet Oostelijk Flevoland en het onderste deel heet Zuidelijk Flevoland, met Almere, Nijkerk en Zeewolde. De dijk waar wij nu staat loopt dwars door de polder. 00:03:58 Mennobart van Eerden: De Oostvaardersplassen lag aan het Markermeer en dat zou Markerwaard worden. Wat nu het Oostvaardersplassengebied is, zo'n 6.000 hectare groot, was aanvankelijk voorbestemd als industriegebied tussen Lelystad en het toen al geplande Almere. Er zou via het Oostvaardersdiep een vaarweg blijven. Zo had men dat globaal op de kaart. Alleen de natuur zag zijn kans schoon om in dat laagste gedeelte van de polder een ongelooflijk rijk gebied te ontwikkelen. Het was geen zandgebied maar supervruchtbare bodem. Dus daar kreeg je een explosie van muggen en vissen en daarmee ook vogels die daarop af kwamen. Toen zei men: dat kunnen we niet in een industriegebied laten omwentelen, laten we dat anders plannen. 00:04:50 Mennobart van Eerden: Het is mooi om te zien hoe het hele verhaal van die polders zich ontwikkelde. De aanvankelijke bestemming veranderde omdat ook de maatschappij zich ontwikkelde en gedachten veranderden. Uiteindelijk kreeg dat gebied een andere bestemming. Het is natuurgebied geworden. Die ingenieurs moesten een totaal andere richting op. Stel je dat eens voor! Zij waren aanvankelijk bezig met: hoe moet de kavelafstand zijn? Hoe moet de ontwateringsdiepte zijn voor de landbouw en later eventueel voor bewoning of bedrijventerreinen. Zij werden geconfronteerd met: het moet natuur zijn, hoe groot moet dat zijn? Waar lopen de grenzen? Moeten we dan nog wat doen of niet? Zoveel aanpassingen ten opzichte van het oorspronkelijke plan dat je denkt: dat het mogelijk was. Dat het mogelijk was! Het wás mogelijk en het is allemaal gedocumenteerd, ook met wetenschappelijk onderzoek, met studies, met proeven. Uiteindelijk heeft dat geleid tot wat we nu zien. 00:05:52 Botte Jellema: Bij dat documenteren heeft Mennobart een grote rol gespeeld. We steken de weg over en lopen door een hek de Oostvaardersplassen in. 00:06:03 Mennobart van Eerden: Naar beneden. We dalen nou echt af tot de kern van waar het om gaat bij het maken van polders. Een polder is een laaggelegen gebied. Het is dus een droogmakerij. Het klinkt heel gek. Wij lopen nu naar een wetland, dus naar een moerasgebied, maar toch is het hydrologisch gezien, een minipolder in de polder. We zijn nu drieënhalve meter, misschien wel vier meter, naar beneden gelopen en we hebben hartstikke droge voeten. We lopen allebei op schoenen, niet met lieslaarzen. 00:06:33 Botte Jellema: Het wordt wel wat zompig hier en daar als je van het paadje afgaat. 00:06:38 Mennobart van Eerden: Dat klopt. Dat is zo bedacht. Maar op zich is het heel bijzonder dat je dankzij het pompen, de waterstanden reguleert op het niveau waarbij ze functioneel zijn. Voor de landbouw ligt dat veel lager dan voor de Oostvaardersplassen, waar we nu zijn. Dit was het allerlaagste gebied in die polder Zuidelijk Flevoland. Daarom is het tot ontwikkeling gekomen, zou het ook het laatst worden gekoloniseerd door mensen. Men begon altijd aan de hoge randen. Dus aan de randen van het oude land begint zo'n ontginning met tijdelijke landbouw. Je hebt een enorme landbouwkundig areaal gehad, wat ook weer betekenis had voor kiekendieven, ganzen en grote roofvogels als zeearenden. Die overwinterden er toen ook al. Het duurde tot 2006 voordat ze er gingen broeden. 00:07:33 Botte Jellema: Toen lag die er al 50 jaar. 00:07:35 Mennobart van Eerden: Ja, precies. Uitgerekend de eerste zeearend die ging broeden in Nederland, nadat die vele honderden jaren weggeweest was, vestigde zich in dit gebied. Dat geeft zo mooi aan dat het niet alleen om het terreintype gaat. Zo'n terreintype als we hier zien, met wilgen, riet, wat gras, open water, heb je op meer plaatsen in Nederland. Maar het feit dat het zo groot is en zo aaneengesloten, dat hebben we nergens. 00:08:10 Botte Jellema: Ja, op de wadden, maar daar hebben we weer geen riet. 00:08:11 Mennobart van Eerden: Precies. Dus dit is een zoetwatermoerasgebied wat zijn weerga niet kent. Hier hoor je een blauwborst. Je wordt helemaal blij van dat beestje. Die heeft een rood en blauw keeltje en er zit een klein wit stipje in. Heel mooi. Het zijn een beetje nachtegaalachtige klanken. Daaronder hoor je een achtergrondkoortje van kleine karekieten. Je hoort een enkele rietzanger en een tuinfluiter in het bosje. 00:08:54 Botte Jellema: Ik meen een kieviet in de verte te horen. 00:08:56 Mennobart van Eerden: Dat zou kunnen. Geweldig. Een beetje nachtegaalachtig zoals je kent uit allerlei parken en uit de duinen. Hier hoor je gekwetter, dat is een rietzanger. Ik weet niet of je microfoon dat allemaal pakt? Dat is zo rijk! We staan hier en hebben zomaar tien soorten zangvogels omdat je die gradiënten hebt. Je hoort groene kikkers op de achtergrond. Het is nu ook opeens warm geworden, dus alles reageert nu. 00:09:37 Botte Jellema: We volgen het pad tussen de bomen en de struiken tot we bij een vogelkijkhut aankomen. Je vergeet het bijna als je er bent, maar dit is een natuurgebied dat drie meter onder zeeniveau ligt en bemalen wordt. 00:09:52 Mennobart van Eerden: We staan hier achter een schot, als je iets door de knieën zakt, kijk je door dat gat heen. Ik zie een lisdodde en riet. Ik hoor ganzen op de achtergrond. Ik zie daar moerasandijvie. 00:10:03 Botte Jellema: Zwaluwtjes die er laag overheen scheren om de vliegjes op de pikken. 00:10:07 Mennobart van Eerden: Die zouden hier niet kunnen broeden als die overkapte hut er niet was. 00:10:11 Botte Jellema: Nee, dan waren ze hier misschien niet. Het waren boerenzwaluwen, toch? 00:10:14 Mennobart van Eerden: Ja. 00:10:14 Botte Jellema: Ik kom van een boerderij, dus dat weet ik toevallig wel. Prachtdieren zijn het. Kijk nou, die hangt hier gewoon op twee meter afstand van je. 00:10:22 Mennobart van Eerden: Ze zijn succesvol in het grootbrengen van hun jongen. Vroeger in de jaren '60 en '70 was er vandalisme en werd dat kapotgemaakt. Nu gaat het goed, zelfs op dit soort openbare plekken. Heel bijzonder. Langzamerhand is er wel degelijk een groter besef ontstaan van hoe waardevol, maar ook wel hoe kwetsbaar het is, mede door communicatie, tv, boeken, noem maar op. 00:10:49 Botte Jellema: Ook wel door een nationale discussie, volgens mij. Dat gaat ook over het sterven van hier geïntroduceerde dieren als heckrunderen, koningspaarden en edelherten tijdens strenge winters. Een complexe discussie waar we in deze aflevering niet op ingaan. Maar het is onderdeel van de vraag hoe we naar dit gebied kijken. Mennobart legt uit dat het hier nog het meest lijkt op een rivierbegeleidend moeras, maar dan zonder de natuurlijke waterpeilwisselingen die een rivier met zich meebrengt. Dat zou je kunnen stimuleren. 00:11:21 Mennobart van Eerden: Daar kan je heel ver in gaan, en dat deden we aanvankelijk hier bij de Oostvaardersplassen met een pomp en een wateraflaatwerk. Dat was bedacht door civiele ingenieurs. Zij zeiden: als je dit soort terreintype wil bewaren, dan heb je dat nodig. Later kwam die hele fase van: helemaal handen af en geen pomp en geen wateraanvoer meer, never nooit. Regenval en verdamping regelen dat wel. Je zag dat de waterfase in dat moeras ging domineren en daarmee zakken de natuurwaarde terug. Je kunt zeggen: dat is natuurlijk, maar je komt dan tot de essentie van: we zitten hier in Nederland in het diepste deel van één van de polders van het IJsselmeergebied. Dus als je toch die waarden wil dienen, doe het dan niet zo tuinierachtig dat je alles wil reguleren. Stel zoveel mogelijk randvoorwaarden in die dicht bij de natuur zijn, waarna de natuurlijke variatie er de charme aangeeft. 00:12:25 Mennobart van Eerden: Als het droog is en er is een hittegolf, wil ik zien dat het droog is en niet dat er nog steeds evenveel water staat. In het IJsselmeer is dat soms zo. Met die drie hele hete jaren van de afgelopen periode, wordt er al van tevoren wat water vastgehouden, omdat men weet: landbouw heeft straks water nodig, dus we gaan water tegenhouden. Voor de natuur is dat tegengesteld want je zou verwachten, omdat het heet is, dat er op grote schaal slikvlaktes of zandbanken droogvallen. Maar in feite zien we dat nog niet omdat we het Rijnwater wat daarin komt, tegen kunnen houden. Dan gaat die andere functie van waterpeilbeheer een beetje domineren. Ik zeg het nou even een beetje gechargeerd maar het is wel zo. 00:13:09 Botte Jellema: Het beheer van de Oostvaardersplassen is in 1996 van Rijkswaterstaat overgegaan naar Staatsbosbeheer. Heeft het jou nooit pijn gedaan want jij bent een bioloog van Rijkswaterstaat? 00:13:21 Mennobart van Eerden: Goed dat je dat zo zegt. Pijn gedaan niet. Ik heb altijd wel mijn kans gezien, ook in die rol. Je moet anderen kunnen overtuigen. Dat deed ik vaak door nog wat onderzoek aan te houden, ook al mocht het misschien niet omdat het niet onze corebusiness was. Als ik kijk naar 42 jaar Mennobart bij Rijkswaterstaat, houd ik mijn hart wel vast en denk ik: hoe zal het verdergaan? Maar goed, je kan het niet vasthouden, je moet het overgeven. Er is ook alle vertrouwen dat het, misschien anders dan ik ooit had gedacht, doorgaat. 00:14:04 Mennobart van Eerden: Het mooie van dit hele verhaal is dat het concept van 'samen op' en 'sterk zijn naar de toekomst' steeds helderder wordt. De behoefte aan integraliteit en de interactie met het publiek, zijn heel belangrijk. Maar het moet ook gedragen wordt. De overheid moet niet dicteren: dit moet gaan gebeuren of we moeten en zullen. Nee, we dragen de verantwoordelijkheid, ook als Rijkswaterstaat. Ik zat vanmorgen op de website kijken. Onder de tab 'Nieuws' zie ik nu drie, vier items staan: de houting terug bij een vispassage, de film over de Marker Wadden en nog een paar van die kleinere onderwerpen. Dat is allemaal natuur, natuur, natuur, allemaal specifiek, allemaal op ons superinteressante werkgebied. Daar gaat het over en we zijn er trots op. Het is niet alleen het strooien van zout of het garanderen van de veiligheid, maar het is ook dit. En dat is heel mooi om te zien. 00:15:17 Botte Jellema: Mennobart van Eerden kwam eind jaren '70 in dit gebied, in opdracht van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders. Dat was de overheidsdienst die de nieuwe polders moest inrichten, een dienst die in 1989 opging in Rijkswaterstaat. Je bent hier, in één van de meest interessante periodes van dit gebied, bioloog geweest voor Rijkswaterstaat. Had je dat op één of andere manier bevroed toen je in Lelystad ging wonen. Je zal een jaar of 20 zijn geweest en je studeerde in Groningen Hoe was dat toen? Wat stelde je je daarbij voor? 00:15:57 Mennobart van Eerden: Dat was niet helemaal duidelijk, maar wel dat het heel boeiend zou zijn. Mijn hoogleraar destijds, Rudi Drent, hoorde dat ik die opdracht kreeg voor het Markermeer, het in kaart brengen van de natte natuur, ook kwantitatief. Hij dacht: oh, mijn hemel, Mennobart een goede student, gaat hieraan ten onder. Dat red hij niet, misschien moet hij het in het Lauwersmeer doen. Maar het was mijn opdracht en ik dacht: ik kan het niet maken om niet naar Lelystad te gaan, om niet het werk te doen wat ik moet doen in het Markermeer zelf. Later kwamen daar de Oostvaardersplassen en andere dingen bij. Het werd alleen maar meer. 00:16:31 Botte Jellema: Waarom zou je erin verzuipen? 00:16:33 Mennobart van Eerden: Omdat het te groot was. Hij was bang voor de fysieke schaal van 70.000 hectare Markermeer. Wat kun je daar nou doen? 00:16:42 Botte Jellema: Het is ook gigantisch, laten we wel wezen. Je hoogleraar zei toen: een goeie student, maar het is wel een beetje veel. Hij leeft waarschijnlijk niet meer. Als je hem nu tegen zou komen, wat zou je dan tegen hem zeggen? 00:16:58 Mennobart van Eerden: Dan word ik emotioneel. Ik denk dat het goed was zoals het ging. Ik had de durf om het te doen. Het was ook een kwestie van durf. Ik dacht: we gaan het doen, niet alleen, maar samen met mensen die er al waren en die bondgenoten werden. Dat was wel heel apart. Sorry voor het intermezzo. 00:17:21 Botte Jellema: Het is mooi, toch? 00:17:24 Mennobart van Eerden: Als ik terugdenk over die lange periode, was de essentie: ga daarheen waar het werkelijk gebeurt en doe daar je ding zo goed als je kan. Zet alles in, je kracht en wat je hebt meegekregen. Maar om dat te doen, was wel een life event. Ik kwam hier letterlijk alleen in een huis van de Rijksdienst. De Rijksdienst was, behalve dat ze van alles deden in die polder, ook de huiseigenaar. Ze wezen mij een huis aan: u woont nu daar. Ik kwam bij mijn ouders vandaan. Ik moest op één september beginnen en op vijftien september kreeg ik de sleutel. Ik heb niet opgebeld van: kan dat beter gematcht worden? Ik dacht: kennelijk gaat het hier zo en ik neem het zoals het komt. Het was iets wat ik van huis uit heb meekregen. Ik verbleef twee weken op de camping tot ik het huis in kon. Het was puur pionieren. 00:18:23 Mennobart van Eerden: Ik was los van Groningen en ik zat in Lelystad, bijna een place in the middle of nowhere. Hoewel het al behoorlijk in ontwikkeling was want het was al ruim twaalf, dertien jaar oud. Maar goed, ik was jong en had die pioniersgeest. De structuur waarin ik terechtkwam was een soort warm nest. Destijds waren het alleen mannen in die 'Rijksdienstwereld'. Wel wat vreemde mannen, die allemaal heel gedreven waren. Er reed een hydroloog rond op een motor, Wim Sieben. Die was nog in de Wieringermeer geweest. Hij was toen net zo oud als ik als ik nu ben. Als student zag ik hem daar opereren. Dat was heel apart. Jij bent geen gewone, dacht ik nog. Maar dat vonden ze van mij ook. 00:19:16 Mennobart van Eerden: We hadden wilde woensdagen en dolle dinsdagen. Je rapporteerde dan over je onderzoek aan elkaar. Tegelijk was het ook een soort test van: kan hij werkelijk doen wat hij zegt dat hij doet? Die mannen, van die serieuze waterstaatskundig ingenieurs, vaak met een snor, hoorden dan iets over biologie en over natuurwaarden. Zij vonden dat allemaal een beetje vakantieachtig. Er waren al eerder biologen geweest die muizen gingen tellen of kerkuilkasten plaatsen in boerderijen. Dat gebeurde ook allemaal. Wat goed was, dat bleef en wat minder goed was, dat werd niet afgeserveerd maar dan kreeg je een andere rol. Zo zat de structuur van die dienst in elkaar. 00:20:07 Mennobart van Eerden: Ik weid uit. Maar als jij mij vraagt: hoe kwam je nu binnen, dan denk ik: zo kwam ik binnen. Vrij eenzaam en alleen, maar wel in een soort groep, in een soort geborgenheid waarin er plaats was voor anders denken. Er kon ook veel. Als je een goed plan had, werd dat beloond, er was geld voor en je kon dingen doen. Toen ik voorstelde om vanuit de lucht vogels te tellen, keken ze wat vreemd, maar hebben ze dat gewoon geregeld. Sinds die tijd is dat zo gebleven. Ik heb wel drie serieuze aanvallen op dat programma gehad, maar dankzij het feit dat we doorgingen hebben we nu een hele dataset en kunnen we perfect laten zien hoe de dingen zijn veranderd, ook in relatie tot de genomen maatregelen. 00:20:53 Botte Jellema: Dat is eindeloos waardevol. 00:20:55 Mennobart van Eerden: Dat is waardevol. Dan denk ik: wow, wat mooi dat je me die kans gaf. Maar tegelijk hield ik ook het roer en de rug recht, zo typisch was ik wel. Ik was een beetje de eigenwijze Groninger. 00:21:17 Botte Jellema: Zullen we weer teruglopen? 00:21:18 Mennobart van Eerden: Ja. 00:21:31 Botte Jellema: Je hoorde Mennobart van Eerden, bioloog bij Rijkswaterstaat in het IJsselmeerpoldergebied. Hij gaat binnenkort met pensioen, na een heel leven in dit jongste stukje Nederland. Dit was een aflevering van de podcastserie over het werk van Rijkswaterstaat. Bedankt voor het luisteren.