Grensmaas: bijzondere rivier met kwetsbare natuur

In Zuid-Limburg loopt langs de grens met België de Grensmaas: een mooie en vrij afstromende rivier en de enige rivier met grindbodem die Nederland rijk is. De Grensmaas, ook wel Gemeenschappelijke Maas, begint bij Maastricht en eindigt ongeveer bij Maasbracht.

Het parallel gelegen Julianakanaal voegt zich daar bij de Maas. Door dat kanaal is er op de Grensmaas voor een groot deel geen scheepvaart en liggen er bijna geen dijken. Onder andere de wisselende stroming zorgt voor een aantrekkelijk, steeds veranderend rivierenlandschap met bijzondere planten en dieren, grote en kleine. Het resultaat is een hoge biodiversiteit, vertelt Rijkswaterstaat-ecoloog Martijn Antheunisse.

Hij noemt als voorbeeld het rivierfonteinkruid en de vlottende waterranonkel. ‘Deze wortelen in grind in het stromende water. De ranonkel kan een pluim van wel 5 m lang vormen. Vissen vinden daar schuilplekken en er is veel kleinschalige variatie. Daardoor ontstaan de juiste omstandigheden voor allerlei soorten waterbeestjes. En zo grijpt alles in elkaar.’

Te veel rivierdynamiek door stuwen

Toch gaat het niet zo goed met de Grensmaas, vertelt Antheunisse. ‘De rivier kampt met verschillende problemen, met name veroorzaakt door traditioneel rivierbeheer en klimaatverandering.’

Hij legt uit hoe het beheer van de Maas stroomopwaarts in de weg zit. ‘In zijrivieren van de Maas in Wallonië staan veel stuwtjes en sluizen. Door het beheer hiervan en door waterkrachtcentrales zijn er in de Grensmaas veel korte, grote pieken in waterstand en stroming. Planten en dieren hebben hier last van, omdat alles wegspoelt. Eitjes van de vis bijvoorbeeld.’

Inheemse soort delft het onderspit

Ook klimaatverandering zorgt ervoor dat de rivier verslechtert, stelt Antheunisse. ‘Hogere temperaturen leiden tot meer droogte. Hier heeft de kwaliteit van het rivierwater enorm onder te leiden. Uitheemse planten en dieren zijn beter tegen moeilijke condities bestand en gaan daardoor de overhand nemen.'

'Neem de zwartbekgrondel, een uitheemse soort die van oorsprong in de delta van de Donau voorkomt, maar hier steeds dominanter wordt. Onze eigen rivierdonderpad delft het onderspit en is al dramatisch in aantal afgenomen.’

Beheerplan voor behoud en herstel natuur

Om de achteruitgang van de rivier te stoppen heeft Rijkswaterstaat een beheerplan opgesteld. Hoewel Rijkswaterstaat hierin het voortouw neemt, is het plan in nauw overleg met andere beheerders opgesteld, zoals Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de provincie Limburg.

Antheunisse: ‘In het plan hebben we vastgelegd wat we de komende jaren gaan doen om de Grensmaas te verbeteren. Om te beginnen hebben we samen bepaald welke natuurwaarden wij in het gebied willen behouden of herstellen. Vervolgens kijken we per soort en habitat die we willen behouden of herstellen, hoe deze eraan toe is en wat er nodig is om deze te redden.’

Verschillende onderzoeken

Hiervoor is intensief onderzoek nodig. Antheunisse staat zelf regelmatig met lieslaarzen en schepnet in het water. Maar er is ook hulp van anderen.

‘2 promotiestudenten doen langjarig onderzoek naar de ecologie en morfologie van de Grensmaas. Zij kijken onder andere naar de eisen die planten en dieren stellen aan hun omgeving, zoals temperatuur, stroming en waterkwaliteit, en waar het dan in de Grensmaas spaak loopt.'

'Ook werken we samen met Vlaamse partners en onderzoekers. Het is mooi dat we met onze Belgische collega’s samen optrekken, want de Grensmaas trekt zich van een landsgrens natuurlijk weinig aan. In de toekomst hopen we nog meer met onze buren te gaan samenwerken.’

Waterranonkel uitzetten

Los van maatregelen die straks vanuit het beheerplan vorm krijgen, neemt Rijkswaterstaat nu ook al de nodige stappen. ‘We gaan de vlottende waterranonkel een handje helpen, want die is de afgelopen jaren bijna verdwenen uit de Grensmaas’, vertelt Antheunisse.

‘Een gespecialiseerd onderzoeksbureau gaat planten verzamelen in de beken die op de Grensmaas uitkomen, want daar groeit deze nog wel volop. Het bureau gaat kijken wat er nodig is om de plant weer goed in de Grensmaas te laten groeien en hiervoor gaan ze exemplaren opkweken.’

Optrekken met de KRW

Antheunisse vindt het mooi dat bij de Grensmaas de Natura 2000-doelstellingen hand in hand gaan met die van de Kader Richtlijn Water (KRW). De 2 programma’s slaan daarom bij een aantal maatregelen de handen ineen, vertelt hij.

‘De plaatsing van rivierhout is bijvoorbeeld zo’n gezamenlijke actie. Hierbij leggen we dode boomstammen en -takken in de rivier. Deze vormen een prachtige nestelplek voor waterbeestjes zoals larven van haften en kokerjuffers en een fijne schuilplaats voor vissen.'

'Ook leveren ze een belangrijke bijdrage aan een voortdurend veranderende stroming. Verder zijn we als pilot een suppletie met grind aan het voorbereiden. Hierbij wordt lokaal grind, gemengd met zand en stenen, weer terug in de rivier gestort. De rivier heeft een chronisch tekort aan dit materiaal, wat juist voor een rivier zoals deze zo belangrijk is. Met de suppletie kunnen we dit hopelijk verbeteren. Als deze pilot goede resultaten geeft, willen we dit uitbreiden.’

Verantwoordelijkheid nemen als beheerder

Eind goed, al goed? ‘Het is goed dat we aandacht hebben voor dit prachtige en unieke stuk natuur’, aldus Antheunisse.

‘De realiteit is dat de gevolgen van klimaatverandering overal voelbaar zijn en juist ook in de Grensmaas. Een maatregel die we vandaag bedenken, kan bij wijze van spreken morgen weer achterhaald zijn. We moeten dus verder kijken, en nu al plannen voor de komende warmere, drogere en tegelijkertijd nattere decennia.'

'Als Rijkswaterstaat willen wij samen met andere beheerders en betrokkenen die verantwoordelijkheid nemen, zodat ook onze kinderen en kleinkinderen nog kunnen genieten van de mooie natuur van de Grensmaas.’