Herstelprojecten zeegras Waddenzee & Zuidwestelijke Delta

00:00:04 Speaker 1: De proef mei it op grutte skaal wêrom bringen fan seegers yn de Waadsee is ofsletten mei in eksplosieve groei fan het plantsje bij Gryn. 00:00:12 Speaker 3: Een bericht van deze zomer bij Omrop Fryslân, de regionale omroep van Friesland. De proef met het terugbrengen van zeegras in de Waddenzee is bijzonder succesvol. Het plantje groeide explosief bij het eiland Griend. 00:00:26 Speaker 1: Wiene d'r ferliene jier nog sa'n 200.000, no binne d'r mear os in miljoen. 00:00:30 Speaker 3: Vorig jaar waren er nog 200.000 plantjes. Nu zijn het er al meer dan een miljoen. 00:00:35 Speaker 4: Dit is echt super spectaculair, ook wereldwijd. Als ik dit aan collega's vertel, het is wereldwijd een unicum. Er is nergens een zeegrasherstelproject op droogvallende platen die zo succesvol is als hier in de Waddenzee. Dat is echt spectaculair. 00:00:46 Speaker 3: Droombeelden van de omroep laten een ondergelopen zandplaat op de Wadden zien met duizenden groene vlekjes. 00:00:54 Speaker 1: Mei dizze stevige oanrin troch twa universiteiten en Natuurmonumenten, krijt dit project fanút RIjkswaterstaat in ferfolg. 00:01:02 Speaker 3: Het project krijgt een vervolg bij Rijkswaterstaat. Welkom bij de podcast van Rijkswaterstaat. Mijn naam is Bot Jellema. Zeegras: een bijzonder plantje waar Nederland als Waterland een geschiedenis mee heeft. Het verdween vrijwel helemaal uit onze wateren na de aanleg van de Afsluitdijk, maar nu is het terug. Rijkswaterstaat zet zich in voor zeegras met een goede reden. Waarom Rijkswaterstaat dat doet, hoor je in deze aflevering. 00:01:34 Speaker 2: Je zegt net: eigenlijk moeten we afspreken met laag water. Ik heb die getijden ook niet helemaal in mijn hoofd, hoor. 00:01:42 Speaker 5: Nee, ik ben net terug van vakantie. Ik kom uit de tropen en daar heb je natuurlijk helemaal geen getijden of amper. Daar ben je helemaal niet mee bezig. 00:01:49 Speaker 2: Dit is Raven Kamminga. Hij is marienebioloog en werkt bij Rijkswaterstaat als mariene waterkwaliteit adviseur. Hij weet alles van zeegras. Waar zijn we? Kun je dat uitleggen? 00:02:01 Speaker 5: We zijn vlakbij het meest Noordelijke vastelandpuntje van Nederland. 00:02:05 Speaker 2: Ik zag het op de kaart als de Noordkaap. 00:02:07 Speaker 5: Dat heet zo ja. Dat is nog een stukje ten Oosten hiervan. 00:02:11 Speaker 2: We staan zover aan de oostkant dat Schiermonnikoog al heel erg westelijk van ons is. Borkum zien we in de verte al liggen. 00:02:21 Speaker 5: Het eilandje wat je zag is Rottumeroog. 00:02:25 Speaker 2: Waarom hebben we hier afgesproken? 00:02:28 Speaker 5: We hebben hier afgesproken omdat we niet zo heel makkelijk naar Griend kunnen gaan. Dat is natuurlijk een eilandje en onbegaanbaar voor mensen. Daar mogen we niet zomaar komen. Dat is echt afgezet gebied, dus dan zouden we best wel wat moeten regelen om daar te komen. Hier kunnen we naartoe rijden. Hier zijn nog wat laatste velden klein zeegras. Dat is heel bijzonder. 00:02:49 Speaker 2: Hoe diep zit het dan? 00:02:51 Speaker 5: Het valt dus droog. Nu zou het denk ik een metertje zijn of misschien minder. Een halve meter diep. Dat is echt heel ondiep. Dat zijn echt droogvallende soorten, dus soorten die met het getij helemaal droog komen te vallen. Dat is best wel speciaal. Het meeste zeegras op de wereld is allemaal ondergedoken. Zeegras dat altijd onder water staat. Heel weinig mensen, zelfs in de wetenschap, zijn er maar bewust mee dat er ook heel veel zeegrassen zijn die droogvallen. Alleen dat is op heel weinig plekken in de wereld. De Waddenzee is daar samen met wat andere locaties in de wereld best wel uniek in. Dat is ook waarop wij op dit moment kunnen focussen, omdat het zeegras wat onder water zou moeten staan, helemaal uitgestorven is in de Waddenzee. Veel te troebel is nu om überhaupt te kunnen fotosyntheseren. 00:03:38 Speaker 3: Zeegras ziet eruit als gras: het is groen, het heeft sprietjes en het staat met wortels in de bodem. Dat is op zee wel bijzonder, want dat doen niet zoveel planten. In Duitsland zijn grote natuurlijke zeegrasvelden, maar wij hebben nu bij dat eiland Griend het grootste herstelde droogvallende veld ter wereld. Raven noemt het belangrijk dat er weer zeegras in de Waddenzee is te vinden, omdat het een cruciaal ecosysteem op zee is voor een gezonde kustzone. Voor de Nederlandse kust hebben natuurlijke zeegrasvelden het in de afgelopen eeuw moeilijk gehad. 00:04:12 Speaker 5: Ten eerste is het een hele veranderende morfologie van de Waddenzee. Morfologie: wij hebben de Waddenzee flink veranderd als mens. Voornamelijk met de Afsluitdijk, maar ook met alle andere dijken waardoor de stromingen en de ruigheid, de hydrodynamiek flink veranderd is. 00:04:30 Speaker 2: Wij staan op zo'n dijk die we erin hebben gelegd, per slot van rekening. 00:04:33 Speaker 5: Precies. Het grappige is trouwens: veel van onze oude dijken zijn gemaakt van zeegras, dus dat is best wel heel erg bijzonder. Er zit allemaal oud zeegras in die dijk, ook in matrassen en dat soort dingen. Daar kom ik zo meteen nog op terug, En slechte waterkwaliteit. Er was een tijd dat er best wel flinke metalen in het water zaten. Er is ook een heel erge ziekte geweest. Die de hele noordelijke halfrond bijna heeft beïnvloed. Zeegrasziekte, wierziekte noemden ze dat. Wier is natuurlijk een alg. 00:05:07 Speaker 2: Dat had ook zijn effect. 00:05:10 Speaker 5: Dat had ook zijn effect op het zeegras. Dat heeft ervoor gezorgd dat heel veel verdwenen is. Nu heeft het heel veel moeite met terugkomen. Dat kan door allemaal weer verschillende redenen zijn waarom het moeite heeft met terugkomen. Het kan er mee te maken heeft dat de populatie zo klein is dat het zich niet meer goed kan herstellen en dus een hulpende hand nodig heeft. Daarvoor zijn we druk bezig, ja. 00:05:30 Speaker 2: Ja, kijk, daar vliegt een hele? Wat zijn dat? Zeemeeuwen, denk ik? 00:05:47 Speaker 5: Dat weet ik niet meer. 00:05:48 Speaker 2: Ja, ik moet jou niet naar vogels vragen. Sorry. Het zijn er echt duizenden die hier in die kwelders zitten en ik neem aan hier hun voedsel vinden. 00:06:00 Speaker 5: Ja. Het is nu hoogwater, dus ze komen nu als hoogwater vluchtplaatsen heet dat. Ze komen hier rustig en als het weer laagwater is, gaan ze perfect mee met het water weer naar de wadplaten. 00:06:13 Speaker 2: Mooi. De geschiedenis die Nederland heeft met zeegras: ik moest aan Wieringen denken. Ik weet niet waarom, maar op één of andere manier heb ik een keer het verhaal gehoord dat een belangrijk deel van het voormalig eiland Wieringen werd beschermd met zeegras. 00:06:32 Speaker 5: Ja, dat klopt. Wieringen heeft best wel een belangrijke geschiedenis met zeegras. Een van de grootste economie van Wieringen was het boeren van zeegras. Ze gingen met hun boten het wad op en dan gingen ze met seizen bij laagwater, dat was het ondergedoken zeegras dus niet waar we het over hebben gehad, dat was 30 centimeter van de zee stond nog boven het zeegras. Dan stonden ze op de zee, in de zee met hun seizen de bovenkant van het zeegras eraf te maaien. 00:07:03 Speaker 2: Zoals je gewoon gras ook maait. 00:07:04 Speaker 5: Ja, precies. Dat werd echt voor allerlei producten gebruikt. Er werd echt tonnen aan zeegras geoogst. Het mooie was, de wortels bleven zitten, dus het groeide ook weer. 00:07:14 Speaker 2: Waar was het zo geschikt voor? 00:07:16 Speaker 5: Omdat het ook een zoute plant is, kwamen ze er laatst achter dat het antibacterieel was bijvoorbeeld. Het was echt geschikt voor voornamelijk opvulling van allerlei producten, zoals matrassen, kussens, maar ook isolatie bij daken. Voor dijken werd het ook heel veel gebruikt. 00:07:33 Speaker 2: Omdat het een soort stroachtige kwaliteit heeft? 00:07:35 Speaker 5: Ja, zoiets. Ook met zout erdoorheen, maar ik ben geen zeegrasboer. 00:07:45 Speaker 2: Het is inderdaad voor werkelijk van alles gebruikt: in huis, maar ook buitenshuis. Wat je net al zei van die dijk waar we hierop staan. 00:07:53 Speaker 5: Misschien dat het weer helemaal een nieuwe dijk is. 00:07:55 Speaker 2: Ja, dat vermoed ik ook. Hier ligt namelijk nog eentje hierachter. Dat zal de oude dijk zijn in ieder geval. Als je daarin zou graven, in die oude dijk, zou je best kans hebben dat je op zeegras stuit op een gegeven moment. 00:08:10 Speaker 5: Ik heb geen idee welke dijken nu precies gemaakt zijn vanuit welk materiaal. Ik ben zoals ik zei geen kustengineer, maar een mariene bioloog. De kans is zeker aanwezig, absoluut. 00:08:32 Speaker 2: Die kwaliteit van dat materiaal hebben we al. Ik bedoel, nu zullen we het als zodanig niet meer gaan toepassen. Toch wil Rijkswaterstaat graag dat er meer zeegras groeit in het Nederlandse zeewater. Waarom is dat zo belangrijk? 00:08:47 Speaker 5: Zeegras zie ik zelf als één van de grotere pilaren van het kustecosysteem zoals ik eerder zei. In de gematigde zone hebben we dus kwelders, mosselen- en oesterbanken en wij hebben zeegrasvelden. Dat zijn de drie. Die heb je ook in de Tropen, maar dan met koraalriffen en mangrovebossen. 00:09:06 Speaker 2: Het zijn onze koraalriffen. 00:09:09 Speaker 5: Nee, het zijn onze zeegrasvelden. Koraalriffen zijn weer vergelijkbaar met onze oester- en mosselbanken. Het is echt een ecosysteem op zichzelf. Het verandert het landschap net zoals koraalriffen doen, net zoals kwelders doen. Dat worden biobouwers genoemd. Daarnaast is het een soort eindindicator voor een goede waterkwaliteit. Net zoals we in het binnenland otters hebben bijvoorbeeld: als er een otter kan leven, dan is de waterkwaliteit wel in orde. Dat moet wel zo zijn. Met zeegras is dat eigenlijk ook zo. Zolang dat er nog niet staat, betekent het dat we toch nog wel werk aan de winkel hebben. Daarnaast is zeegras op zichzelf weer heel goed voor de waterkwaliteit. Als je het eenmaal hebt, houdt het die waterkwaliteit best wel in stand. Het heeft dan heel veel, zoals we in de wetenschap zeggen: ecosysteemdiensten. Het levert namelijk schuilplekken op voor vis, een kraamkamerfunctie voor vis. Kokkels houden bijvoorbeeld erg van zeegrasvelden. Daarnaast verlaagt het die dynamiek waar we het eerder over hadden. Wat nu misschien die rijsthouten dammen hier doen. Als je eenmaal een heel groot zeegrasveld hebt, zorgt het zeegras zelf dat de waterkracht afneemt waardoor ook sediment, zand en slib zinkt. 00:10:19 Speaker 2: Gewoon omdat het water daar weerstand heeft van wat daar groeit en daardoor minder stroming, of in ieder geval die stroming wat afgeremd wordt. Waardoor in troebel water deeltjes kunnen bezinken op die plek, die op de grond komen te liggen en langzaam maar zeker omhoog bouwen. 00:10:40 Speaker 5: Ja. 00:10:41 Speaker 2: Dat is dat biobouwen waar je het over had. 00:10:43 Speaker 5: Ja, precies. Dat is het biobouwen waar ik het over had. Daarnaast heeft het nog een misschien wel meest relevante kwaliteitseigenschap op dit moment: dat het bijna 30 keer zoveel veel CO2 opneemt als normale bossen. 00:10:57 Speaker 2: 30 keer zoveel? 00:10:59 Speaker 5: Ja. Dat komt omdat zij al het CO2 in de bodem stoppen. Bij bossen, als het donker is, gaat het allemaal weer in de lucht. 00:11:06 Speaker 2: En in het hout, geloof ik. 00:11:08 Speaker 5: Ja, precies. 00:11:09 Speaker 2: Hoe doet zeegras dat dan? 00:11:10 Speaker 5: Geen idee. Dat zijn chemische processen. Zij stoppen heel veel van de CO2 in de bodem. Dat zorgt ervoor dat de bodem, dat heeft niet met CO2 te maken en daarom ben ik bang dat ik verkeerde dingen zeg, dan moet ik echt de data erbij hebben. 00:11:26 Speaker 2: Nee, daar ga ik je niet op vast pinnen. 00:11:29 Speaker 5: In ieder geval, stoppen zij heel veel in de bodem. 00:11:35 Speaker 2: Er wordt al vaker gesproken dat oceanen of grote watervlakten in ieder geval CO2 opnemen uit de lucht. Dat zeegras is in staat om het vervolgens uit het water te halen en in de bodem te stoppen. Daar is het vervolgens weer als voeding geschikt voor. 00:11:53 Speaker 5: Ja, daar zitten weer hele andere chemische circulaties aan vast. Zoals ik al zei, er wordt nu onderzoek gedaan naar de symbiose met bijvoorbeeld weekdieren en schelpen die daar in de bodem zitten en daar weer mee te maken hebben. We moeten het nu denk ik niet over de echte details hebben. 00:12:21 Speaker 1: We hebben in de Nederlandse wateren eeuwenlang zeegras gehad. We oogstten het en we verwerkten het. Door de veranderingen in de kustgebieden, niet in de laatste plaats vanwege kustverdediging, was er minder plek voor zeegras. De waterkwaliteit daalde en daarmee was het zeegras nagenoeg uit onze wateren verdwenen. Nu loopt er een project met als doel om te kijken of het lukt om het weer in onze kustwateren te brengen. Een wettelijke motivatie is hier ook voor. Vanuit Europa is er een Kaderrichtlijn Mariene Strategie, wat onder andere gaat over de kwaliteit van het zeewater. Het is mogelijk dat zeegras ons helpt bij het halen van de doelen uit die richtlijn. Het project bleek deze zomer een succes: die miljoen plantjes bij Griend. Bijzonder, omdat het eerder niet zo goed was gelukt. 00:13:09 Speaker 5: Kijk, zeegras heeft al een hele lange geschiedenis van: hoe krijgen we dat nu terug? Al 30 jaar lang wordt er flink wat onderzoek gedaan naar wat de functie daarvan is, waar het belangrijk voor is. Wat ik allemaal nu loop op te dreunen is natuurlijk van jarenlang wetenschappelijk onderzoek van mijn voorgangers. Er is afgelopen 30 jaar heel veel geprobeerd. Vaak waren dat wel wat kortere projectjes van een jaar bijvoorbeeld of dat soort zaken. Men heeft toch wel wereldwijd geleerd dat als je echt een ecosysteem wilt terugbrengen of een soort of een organisme wat bijna uitgestorven is, dat je daar lang en geduldig mee bezig moet zijn. Niet zomaar kan denken: ik ga miljoenen zaadjes hier over het wad uitgooien en dan is het weer terug. Zo simpel werkt het jammer genoeg niet. Afgelopen jaren, sinds 2018 volgens mij, heeft Natuurmonumenten samen met het Waddenfonds en de RUG. 00:14:07 Speaker 2: Rijkswaterstaat neem ik aan? 00:14:08 Speaker 5: Nee, die was er toen nog niet mee bezig. Rijkswaterstaat heeft hiervoor heel veel gedaan met zeegras. Op dit moment, 2018, was Rijkswaterstaat veel meer bezig met de passieve kant van het zeegras. Kijken naar: wat zijn die limiterende factoren? Waarom komt het niet terug? Is er een waterkwaliteit of aspect ervan wat toch niet bezig is? Dat hebben we toen onderzocht, terwijl Natuurmonumenten bezig was op Griend. Zij hebben via adaptief onderzoek, dus elk jaar opnieuw kijken: wat kan er geleerd worden van het voorgaande jaar, hebben zij elk jaar gezaaid. Dat hebben ze vier jaar gedaan. Dat ging telkens beter, beter, beter. Omdat het wel het beste succes was wat Nederland heeft gehad en nu bijna wereldwijd voor droogvallende wadplaten hadden wij zoiets: we moeten hier toch op in gaan grijpen, want hebben natuurlijk maken met belastinggeld. Als je zomaar zaadjes gaat uitstrooien en je krijgt er geen resultaat voor terug, dan kun je dat niet echt goed verantwoorden. Dan moet er eerst meer additioneel onderzoek worden gedaan. Nu is de clou: we kunnen hier op verder bouwen, dus daarvoor hebben we hier op ingegrepen. 00:15:13 Speaker 2: Wat bedoel je met ingrijpen? 00:15:13 Speaker 5: Dat wij het over hebben genomen, het stokje hebben overgenomen. 00:15:19 Speaker 2: Van al die organisaties die ermee bezig waren. 00:15:20 Speaker 5: Precies. Het is ook onze verantwoordelijkheid natuurlijk vanuit Kaderrichtlijn Water. Afgelopen jaar hebben wij het gefinancierd om het door te zetten, omdat wij bezig waren met een opdracht schrijven voor Europese aanbesteding om die enorme opdracht die we tot 2027 nu hebben lopen, voor elkaar te krijgen. Maar dat werk moest doorgaan, dus wij hebben afgelopen jaar dat gefinancierd. De beste leerschool van de afgelopen jaren zijn gebruikt om te zaaien. Toen zijn ze van 207 naar een miljoen plantjes gegaan en van 200 nog wat hectare naar 650 hectare. Dat was echt ongelooflijk. 00:15:55 Speaker 2: Bijna vier keer zoveel. 00:15:58 Speaker 5: Ja. Het groeit al jaren exponentieel. Natuurlijk gaan het op een gegeven moment afvlakken. Het kan geen feestje blijven op zo'n plek, want zo'n plek heeft ook maar een aantal beschikbare ruimte. Wij gaan heel erg inzetten de aankomende jaren op: waar zijn nog meer van dat soort wonderplakken waar we dit soort werk ook weer kunnen realiseren. 00:16:17 Speaker 2: Wonderplekken, mooi. Ben je er geweest? 00:16:19 Speaker 5: Ja. Ik ben er en paar keer geweest. Toen ik nog student was heb ik daar aan meegewerkt als vrijwilliger. 00:16:27 Speaker 2: Als planter? 00:16:27 Speaker 5: Ja, bijvoorbeeld. Ik heb ook donormateriaal verzameld in Duitsland. 00:16:33 Speaker 2: Hoe werkt dat? Dan ga je naar Duitsland om zeegrasstekjes te halen? 00:16:37 Speaker 5: Ja, zaadjes. Voor groot zeegras pak je de bladeren en voor klein zeegras moet je echt op je knieën en bijna met je gezicht in het wad. Die zaadjes zijn zo zijn. Je bent een heel weekend lang aan het plukken. 00:16:52 Speaker 2: Plukken, ja. Dan moet het ook nog gezaaid worden. 00:16:55 Speaker 5: Dat klopt en omdat wij voor klein zeegras nog niet heel ver zijn met echt het uitpuzzelen van de beste herstelmethode. Voor groot zeegras zijn wij best wel ver. Dan wordt het opgeslagen in de winter en gaat er een kuurtje overheen, omdat er natuurlijk van die schimmelziektes in kunnen zitten. 00:17:13 Speaker 2: Dat klinkt als landbouw. 00:17:14 Speaker 5: Ja, dat is hetzelfde. Daar hebben planten in het water ook mee te maken. Dat wordt de hele winter opgeslagen en in februari, in het begin van het voorjaar, wordt dat inderdaad gezaaid. 00:17:26 Speaker 2: Heb je dat ook gedaan? 00:17:27 Speaker 5: Het zaaien zelf niet? Nee. 00:17:29 Speaker 2: Ben je op Griend geweest toen die plantjes daar begonnen te groeien? 00:17:33 Speaker 5: Ja. 00:17:34 Speaker 2: Ertussen gezwommen? 00:17:36 Speaker 5: Nee, je kunt er lopen. 00:17:38 Speaker 2: Ja, natuurlijk. Het valt droog. Hoe was het om daar te lopen tussen dat zeegras? 00:17:45 Speaker 5: Toen het echt op zijn volle glorie was, was het wel heel bijzonder. Als je dan ook eerst naar Duitsland bent gegaan en ziet hoe die velden er bij zouden moeten liggen en dat we dat nergens in Nederland echt hebben. Als je dan daar bent en dat succes ziet, daar word je wel warm van. Dan denk ik: dit is toch wel heel erg mooi. En gelijk denken aan de toekomst: dit moet verder. 00:18:14 Speaker 2: Wat zijn jouw ambities, of in ieder geval die van Rijkswaterstaat, met het kleine en het grote zeegras? 00:18:19 Speaker 5: Wat op Griend is bereikt, ik zou echt heel blij zijn als we dat op zijn minst, één andere locatie zou ik wel heel erg tof vinden, maar twee zou mijn ambitie zijn. Dat op twee andere locaties nog te kunnen realiseren. Dat zou echt heel mooi zijn. 00:18:40 Speaker 2: Heb je contact met je Duitse collega's? Ik bedoel, de Waddenzee is natuurlijk een aaneengesloten gebied tot Denemarken. 00:18:48 Speaker 5: Daar wordt natuurlijk altijd in de trilaterale Waddenzee heel erg over gesproken. Daar ben ik zelf nog niet, ik ben werk nog te kort voor Rijkswaterstaat om daarmee bezig te zijn geweest. Ik ben nu bijna drie jaar bezig. Sowieso de veteranenexperts hebben natuurlijk al die contacten. Degenen die nu de opdracht gaan uitvoeren tot 2027 hebben hele nauwe contacten. Wat wel grappig is: je kunt wel naar Duitsland gaan om daar zeegras te halen, maar als jij hier het grootste veld van de Waddenzee hebt liggen, kan dat natuurlijk niet. Dan moeten we aan alternatieven gaan denken: kunnen we niet misschien een stukje van Griend zelf weer oogsten en dan weer gaan planten? 00:19:27 Speaker 2: De Duitsers de zaadjes weer terugbrengen? 00:19:30 Speaker 5: Ja, precies. Er is elke tijd een flinke discussie tussen wanneer moet je de natuur zijn gang laten gaan en wanneer moet je het loslaten? Daar hebben we allemaal mee te maken. Voor zeegrasherstel zien we wereldwijd, er zijn analyses uitgevoerd dat langjarig, bijna tot wel elf jaar bezig zijn, het meest blijvend succes waarborgt. Dan krijg je daar inderdaad soms vragen: gaat het niet woekeren en kan dat als bijna een invasieve soort gaan dienen? Dat is absoluut niet het geval, want het is een inheemse soort die al sinds dat wij hier zijn gaan settelen als mensen, hier aanwezig was. 00:20:10 Speaker 2: Anders gaan we het gewoon weer maaien, toch? 00:20:13 Speaker 5: Precies. Dan ga je het weer maaien en gebruiken voor allemaal producten. Dat kan geen kwaad. 00:20:20 Speaker 2: Stel: het slaat echt aan en de Waddenzee wordt één grote, groene vlakte. Tenminste zo zie ik dat op een gegeven moment voor mij. Je zei: "Het heeft een zuiverende werking, het heeft een zekere waterkwaliteit nodig om te kunnen groeien, maar het heeft echt een zuiverende werking." Zou de Waddenzee een schonere zee kunnen worden? 00:20:44 Speaker 5: Als dat het geval is wat je net beschrijft: absoluut. Dat is geloof ik bijna wetenschappelijk al bewezen dat zeegras dat doet. 00:20:54 Speaker 2: Het is ook goed voor de diertjes die er leven, de vissen? 00:20:57 Speaker 5: Ja, alles. De hele biodiversiteit. Dat is altijd een maatstaf die iedereen heel graag gebruikt. Zeker voor de biodiversiteit is dat goed. De wetenschappers hebben nu al gezien op Griend dat het zeegrasveld al 30 procent meer soorten heeft dan het zand daarnaast. De hele Waddenzee groen? We hebben helemaal niet de sleutelfactoren voor überhaupt dat ondergedoken zeegras. Als je echt de hectares wilt maken zoals het vroeger was: honderdduizenden hectares, dan hebben we die sleutelfactoren nodig. Dat is nog echt een grote puzzel. Dan moeten we echt kijken: is dat realistisch? 00:21:36 Speaker 2: Als ik het zo hoor, zal het aan jou niet liggen. 00:21:40 Speaker 5: Nee, absoluut niet. Met dat droogvallende absoluut ook niet. Als we dat kleine zeegras terug kunnen krijgen wat meerjarig is, wat we hier hebben staan en nu nog niet helemaal kunnen zien, dan heb je sowieso al een schat aan soortenrijkdom en verbetering van de waterkwaliteit. 00:22:13 Speaker 3: Je hoorde Raven Kamminga: mariene bioloog en mariene waterkwaliteit adviseur bij Rijkswaterstaat. Dit was een aflevering van de podcastserie over het werk van Rijkswaterstaat. Bedankt voor het luisteren.